Meningokoki, a dokładniej dwoinki zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych, stanowią przyczynę inwazyjnej choroby meningokokowej. Na obraz choroby składają się objawy zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych i sepsy. Bakterie atakują głównie małe dzieci, często wywołując poważne powikłania. Na polskim rynku dostępne są 2 rodzaje szczepionek przeciwko meningokokom, które skutecznie chronią przed zachorowaniem.
Spis treści:
- Czym są meningokoki i jakie choroby wywołują?
- Objawy zakażenia meningokokowego — jak je rozpoznać i kiedy zgłosić się do lekarza?
- Leczenie meningokoków — jakie metody są skuteczne w zwalczaniu choroby?
- Szczepionki przeciwko meningokokom — jak działają i kiedy warto je stosować?
- Skutki zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych obejmują?
- Jak zapobiegać zakażeniom meningokokami?
Czym są meningokoki i jakie choroby wywołują?
Meningokoki, a dokładniej dwoinki zapalenia opon mózgowych (łac. Neisseria meningitidis), to bakteria określana jako ziarenkowce Gram-ujemne, które wytwarzają groźne endotoksyny. Ten wewnątrzkomórkowy patogen wywołuje zakażenia wyłącznie wśród ludzi. Szacuje się, że u około 10-20 proc. światowej populacji dwoinka zapalenia opon mózgowych zasiedla jamę nosowo-gardłową i nie wywołuje żadnych objawów. Takie osoby określa się mianem nosicieli bezobjawowych, stanowiących częste źródło zakażenia.
Do grup szczególnie narażonych na kontakt z meningokokami i zarażenie należą:
-
dzieci w wieku przedszkolnym, uczęszczające do placówek opiekuńczych;
-
młodzież w bursach i studenci w akademikach, czyli młode osoby przebywające w dużych skupiskach ludzi;
-
pracownicy ochrony zdrowia;
-
żołnierze w koszarach;
-
osoby w domach opieki społecznej.
Spośród meningokoków wyróżniono 12 serogrup. W Europie za zakażenie inwazyjne odpowiadają serogrupy: A, B, C, W-135, Y. Z kolei w Polsce 70 proc. infekcji jest wywołanych przez grupę B a pozostałe 30 proc. przez grupę C.
Meningokoki najbardziej zagrażają niemowlętom, dzieciom do 4. roku życia, młodzieży w wieku 15-24 lat. Inne czynnika ryzyka zwiększające prawdopodobieństwo infekcji meningokokami obejmują:
-
palenie papierosów czynne lub bierne;
-
poprzedzająca lub aktualnie trwająca infekcja układu oddechowego;
-
przebywanie w ciepłym i suchym klimacie o niskiej wilgotności powietrza;
-
nabyty lub wrodzony niedobór odporności;
-
infekcja, która przebiega wraz z gorączką;
-
przebywanie w zbiorowiskach i zatłoczonych pomieszczeniach;
-
podróże do terenów objętych epidemią meningokoków;
-
niedożywienie i wyniszczenie organizmu (często towarzyszy chorobom onkologicznym).
Sprawdź ofertę: Żywienie medyczne
Objawy zakażenia meningokokowego – jak je rozpoznać i kiedy zgłosić się do lekarza?
Do zakażenia meningokokami dochodzi na drodze kropelkowej (np. kaszel i kichanie) i przez kontakt bezpośredni (np. pocałunek). Średni czas wylęgania choroby trwa od 3 do 4 dni, przy czym pierwsze objawy mogą pojawić się już po 2 lub dopiero po 10 dniach od kontaktu z osobą zainfekowaną.
Meningokoki powodują zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych i/lub sepsę. Obie choroby jednocześnie składają się na inwazyjną chorobę meningokokową.
Objawy zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych czy sepsy rozwijają się gwałtownie i szybko. Początkowo występują niespecyficzne symptomy grypopodobne:
Po kilku godzinach, do wyżej wymienionych dolegliwości, dołączają kolejne określane jako czerwone flagi, czyli objawy ostrzegawcze:
-
ochłodzenie dystalnych części ciała;
-
zmiana koloru skóry;
-
ból kończyn lub stawów;
-
wydłużenie powrotu włośniczkowego powyżej 3 sekund – powrót włośniczkowy można zbadać poprzez uciśnięcie płytki paznokcia, aż zblednie. Palec powinien się ponownie zaróżowić w czasie do 2 sekund.
W przypadku zakażenia meningokokami najbardziej charakterystycznym objawem są krwiste wybroczyny na skórze. Powstają na skutek powikłań zatorowo-zakrzepowych w naczyniach skórnych. Jeśli wysypka nie ustępuje pomimo ucisku (przyłożenie dna szklanki do zmian skórnych), chory najprawdopodobniej cierpi na infekcję meningokokową i należy jak najszybciej podjąć leczenie. Zmiany skórne pojawiają się w 7-10 godzin od pierwszych objawów grypopodobnych i świadczą o rozwijającej się sepsie.
Bakteryjne zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych może powodować także tachykardię (przyspieszone bicie serca) i tachypnoe (przyspieszona częstość oddechów) z jednocześnie niskim ciśnieniem tętniczym, zmniejszonym wydalaniem moczu, zwiększonym pragnieniem oraz zaburzeniami świadomości. Wymienione objawy świadczą o toczącym się wstrząsie.
Finalnie rozwijają się objawy uogólnionego zakażenia oraz zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych:
-
silny ból głowy;
-
przeczulica skórna – bardzo charakterystyczny sygnał infekcji meningokokowej;
-
objawy oponowe;
-
fotofobia (światłowstręt);
-
drgawki;
-
zaburzenia świadomości;
-
objawy zwiększonego ciśnienia wewnątrzczaszkowego – nudności, wymioty, pogorszenie widzenia, zaburzenia równowagi, senność;
-
ogniskowe objawy neurologiczne – np. drętwienie.
Pełen obraz kliniczny inwazyjnej choroby meningokokowej może nie występować u najmłodszych dzieci (do 2. roku życia). Maluchy prezentują takie symptomy zakażenia meningokokami jak:
Leczenie meningokoków – jakie metody są skuteczne w zwalczaniu choroby?
W leczeniu zakażenia meningokokami, a w szczególności podczas inwazyjnej choroby meningokokowej, liczy się czas. Z tego powodu wprowadza się leczenie empiryczne – dziecko otrzymuje antybiotyk o szerokim spektrum działania jeszcze przed wykryciem konkretnej etiologii choroby. Natomiast po uzyskaniu wyników posiewu krwi i poznaniu dokładnej przyczyny zakażenia terapia zostaje odpowiednio dopasowana, celując w konkretny patogen. Niestety, na wyniki posiewu krwi trzeba poczekać co najmniej 3 doby, z czego wynika podanie antybiotyku o największej skuteczności wobec najbardziej prawdopodobnego drobnoustroju.
Co więcej, konieczność jak najszybszego podjęcia leczenia od pojawienia się pierwszych objawów jest podyktowana zwiększonym ryzykiem powikłań, szczególnie neurologicznych, w przypadku opóźnionego włączenia antybiotykoterapii. Wytyczne określają, że leczenie powinno rozpocząć się w czasie 3 godzin od pierwszego kontaktu z opieką medyczną. Jeśli zaś pacjent jest już w szpitalu, antybiotykoterapię należy włączyć w ciągu 1. godziny, a najlepiej 30 minut.
Antybiotykoterapia empiryczna podczas zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych opiera się najczęściej na dożylnym podawaniu cefalosporyny III generacji (cefotaksym lub ceftriakson) z wankomycyną przez 10-14 dni. W przypadku potwierdzenia zakażenia meningokokowego leczenie skraca się do 7 dni.
Ponadto leczenie zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych może wymagać wprowadzenia:
-
dożylnej płynoterapii;
-
żywienia dojelitowego lub pozajelitowego;
-
leczenia przeciwobrzękowego i przeciwzapalnego;
-
leczenia drgawek;
-
leczenia obrzęku mózgu;
-
leczenia zaburzeń krzepnięcia.
U noworodków stosuje się ampicylinę z cefotaksymem lub aminoglikozydem.
Ponadto dzieciom, ale także dorosłym, wyłącznie w przypadku bakteryjnego (meningokokowego) zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych zaleca się podanie sterydów – deksametazonu. Po wykonaniu posiewu z krwi i wykluczeniu ropnego zapalenia opon lub innej przyczyny leczenie sterydem musi zostać przerwane.
Podawanie leków sterydowych niesie korzyści takie jak:
-
zmniejszenie ryzyka wystąpienia miejscowych zaburzeń neurologicznych;
-
zmniejszenie prawdopodobieństwa utraty bądź uszkodzenia słuchu;
-
zmniejszenie śmiertelności.
Szczepionki przeciwko meningokokom – jak działają i kiedy warto je stosować?
Za większość ciężkich infekcji opon rdzeniowo-mózgowych odpowiadają meningokoki. Szczepienie dostępne w Polsce jest przeprowadzane za pomocą szczepionek skoniugowanych lub białkowych. Wszystkie są szczepionkami nieżywymi, zawierającymi fragmenty bakterii dwoinki zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych.
Wśród szczepionek skoniugowanych wyróżnia się 2 rodzaje preparatów – przeciwko grupie C lub 4-walentna przeciw serogrupom A, C, W-135 i Y. Pierwsza ze szczepionek może być podana po ukończeniu 2. miesiąca życia dziecka (od 3. miesiąca) w 1 lub 2 dawkach w zależności od wieku pacjenta. Z kolei druga szczepionka skoniugowana jest zalecana już od 7. miesiąca życia w 1-3 dawkach w zależności od wieku pacjenta.
Warto dodać, że wyłącznie szczepionki skoniugowane zmniejszają liczbę bezobjawowych nosicieli meningokoków.
Szczepionka białkowa przeciwko serogrupie B może być podawana od 3. miesiąca życia, a liczba dawek jest zależna od wieku pacjenta, w którym podano 1. dawkę oraz rodzaju preparatu.
Szczepienia przeciwko meningokokom są zalecane:
-
wśród niemowląt od ukończenia 6. miesiąca życia lub 7. tygodnia życia w zależności od wybranego preparatu;
-
dzieci i dorośli narażeni na ryzyko inwazyjnej choroby meningokokowej – bliski kontakt z materiałem zakaźnym (np. pracownicy ochrony zdrowia), osoby przebywające w zbiorowiskach (przedszkola, żłobki, domy opieki, itp.), podróżujące;
-
dzieci i dorośli z wrodzonymi lub nabytymi niedoborami odporności, asplenią, zakażeniem HIV, przewlekłą chorobą nerek i wątroby, leczonych ekulizumabem;
-
nastolatkom szczególnie narażonym na infekcje i seniorom powyżej 65. toku życia.
Przeczytaj także: Szczepionki na ospę wietrzną i półpaśca
Skutki zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych obejmują?
Bakteryjne zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych o podłożu Neisseria meningitidis często wywołuje powikłania w postaci:
-
upośledzenia umysłowego,
-
mózgowego porażenia dziecięcego,
-
utraty słuchu,
-
wodogłowia,
-
padaczki,
-
objawów neurologicznych – porażenie spastyczne, niedowłady.
Jak zapobiegać zakażeniom meningokokami?
Zapobieganie zakażeniom meningokokami to przede wszystkim szczepienia ochronne i profilaktyka poekspozycyjna.
Osoby, które miały kontakt z osobami zakażonymi meningokokami nawet na około 7 dni przed pojawieniem się objawów, powinny zostać poddane odpowiedniej profilaktyce. Wówczas stosuje się jeden z wybranych antybiotyków – ciprofloksacyna, ceftriakson lub rifampicyna. Lek podawany jest jednorazowo, jedynie rifampicyna wymaga podania 2 dawek.
Bibliografia
Rouphael NG, Stephens DS. Neisseria meningitidis: biology, microbiology, and epidemiology. Methods Mol Biol. 2012;799:1-20.
Di Pietro GM, Biffi G, Castellazzi ML, Tagliabue C, Pinzani R, Bosis S, Marchisio PG. Meningococcal Disease in Pediatric Age: A Focus on Epidemiology and Prevention. Int J Environ Res Public Health. 2022 Mar 29;19(7):4035.
Zainel A, Mitchell H, Sadarangani M. Bacterial Meningitis in Children: Neurological Complications, Associated Risk Factors, and Prevention. Microorganisms. 2021 Mar 5;9(3):535.