Zapalenie zatok – objawy, rodzaje, leczenie

Spis treści:

1. Ból zatok i inne objawy zapalenia zatok
2. Przyczyny zapalenia zatok
3. Rodzaje zapalenia zatok i ich różnicowanie
4. Leczenie zapalenia zatok
5. Zatokowy ból głowy – czym jest?
6. Nieleczone zatoki – powikłania zapalenia zatok

Ból zatok i inne objawy zapalenia zatok 

Objawy zapalenia zatok przynosowych występują w wyniku stanu zapalnego, który obejmuje błonę śluzową wyściełającą ich jamę, ale nie tylko. Na szczególną uwagę zasługuje budowa, jak i funkcje jamy nosowej oraz zatok – warto wiedzieć, że każdą ze struktur wyściela ten sam nabłonek, zwany migawkowym (ze względu na obecność licznych rzęsek). Dzięki temu nos i zatoki mogą pełnić takie funkcje jak: 

• ogrzewanie powietrza – powietrze wdychane jamą nosa  – zanim trafi do dalszych dróg oddechowych – zostaje ogrzane do 36-37 ℃; 

• oczyszczanie powietrza – rzęski nabłonka migawkowego wyłapują poszczególne cząsteczki, a obecność śluzu pozwala na efektywne zatrzymywanie zanieczyszczeń. Następnie ruch rzęsek kieruje zebrane masy do ujścia zatok; 

• nawilżanie powietrza. 

Zapaleniem zatok przynosowych określa się grupę schorzeń o podobnej przyczynie, których cechą wspólną jest właśnie zapalenie błony śluzowej zatok. Jak już wspomniano, zatoki przynosowe są ściśle powiązane morfologicznie i czynnościowo z jamą nosa. Z tego powodu procesy zapalne w tej części układu oddechowego rzadko przybierają izolowaną postać zapalenia zatok. Zwykle ostre zapalenie zatok przebiega razem z zapaleniem jamy nosa.  

Zatoki przynosowe dzieli się na: 

• szczękowe – parzyste zatoki występujące tuż za policzkiem, 

• czołowe – zlokalizowane w okolicy czoła, 

• klinowe i sitowe – usytuowane wewnątrz czaszki (za jamą nosa). 

W praktyce klinicznej najczęściej spotykane zapalenie zatok dotyczy zatok szczękowych oraz czołowych. Wówczas objawy zapalenia zatok obejmują: 

• upośledzoną drożność nosa,  

• wydzielinę z nosa – śluzowa, śluzowo-ropna lub ropna wydzielina pojawia się podczas zapalenia zatok; jedynie w niektórych przypadkach może pojawić się zapalenie zatok bez kataru, szczególnie w stanach przewlekłych, 

• spływanie wydzieliny po tylnej ścianie gardła, 

• ból lub uczucie rozpierania po bocznej stronie nosa lub u jego nasady, w okolicy czoła, oczodołu i potylicy, 

• podwyższona temperatura ciała, 

• uczucie ogólnego rozbicia, 

• osłabienie, 

• utrata węchu – zapalenie zatok może przebiegać z osłabieniem lub utraceniem powonienia oraz smaku; taki stan utrzymuje się około 3 dni, a następnie stopniowo ustępuje. 

Sprawdź oferty: Płukanie nosa i zatok

Przyczyny zapalenia zatok 

Zapalenie zatok przynosowych zwykle rozwija się w wyniku infekcji górnych dróg oddechowych bądź zapalenia błony śluzowej nosa o podłożu wirusowym (większość przypadków), bakteryjnym, grzybiczym lub alergicznym. Najczęściej przyczynę stanowią rinowirusy, ale także wirus grypy, koronawirusy oraz adenowirusy. Zakażenia bakteryjne obejmują maksymalnie 2% wszystkich przypadków zapalenia zatok przynosowych. Najczęściej izolowane są następujące patogeny: Haemophilus influenzae, Streptococcus pneumoniae, Moraxella catarrhalis, Staphylococcus aureus. 

Przewlekłe zapalenie zatok również wiąże się z działaniem drobnoustrojów chorobotwórczych, a także innych czynników: 

• anatomicznych – np. zniekształcenie przegrody nosa, odmienna budowa ściany bocznej nosa, 

• morfologicznych – występowanie polipów nosa, guzów jamy nosowej i zatok czy przerost migdałka gardłowego (zwany także 3. migdałkiem), 

• obrzęków błony śluzowej – np. w wyniku zaburzeń gospodarki hormonalnej, działania czynników alergicznych,  

• urazów, 

• ciał obcych wewnątrz nosa lub zatok, 

• niedoborów immunologicznych, 

• działania substancji drażniących – przede wszystkim dymu tytoniowego, 

• mukowiscydozy. 

Sprawdź oferty: Leki przeciwbólowe i przeciwgorączkowe

Rodzaje zapalenia zatok i ich różnicowanie 

Zapalenie zatok przynosowych można podzielić na: 

• ostre – choroba ustępuje do 12 tygodni, 

• przewlekłe – objawy charakterystyczne dla ostrego zapalenia zatok utrzymują się powyżej 12 tygodni, 

• nawracające – co najmniej 4 epizody ostrego zapalenia zatok w ciągu jednego roku. 

Ostre zapalenia zatok u dorosłych rozpoznaje się, gdy występują przynajmniej 2 objawy, z których jeden stanowi niedrożność nosa lub katar. Wydzielina ściekająca po tylnej ścianie gardła to również katar, ale tylny. Pozostałe symptomy obejmują: 

• ból lub rozpieranie w okolicy twarzy, 

• zaburzenia lub utrata węchu i smaku. 

Ostre zapalenie zatok u dzieci definiuje się jako gwałtowne wystąpienie co najmniej 2 następujących objawów: 

• niedrożność nosa, 

• katar, 

• kaszel występujący zarówno w ciągu dnia, jak i nocy. 

Ostre wirusowe zapalenie błony śluzowej nosa i zatok przynosowych powinno ustąpić samoistnie w czasie 10 dni. Jeśli jednak po pierwszych 5 dniach trwania infekcji objawy nie ustępują, a nawet narastają, utrzymując się powyżej 10 dni – wówczas można mówić o powirusowym ostrym zapaleniu zatok przynosowych. 

Przewlekłe zapalenie zatok występuje, gdy objawy stanu zapalnego trwają powyżej 12 tygodni. Dodatkowo, niezbędne jest potwierdzenie zmian zapalnych w badaniu tomograficznym. Jedynie u pacjentów ze stwierdzonymi polipami nosa można pominąć tomografię komputerową i stwierdzić przewlekłe zapalenie zatok wyłącznie na podstawie długości utrzymywania się symptomów. 

Warto wspomnieć, że w przypadku ostrego zapalenia zatok przynosowych jakiekolwiek badania radiologiczne są zbędne. Narażają chorego na niekorzystne działanie promieniowania rentgenowskiego, mimo iż nie są potrzebne do stwierdzenia ostrej infekcji. Wyjątek stanowi podejrzenie powikłań, np. powstanie torbieli zapalnej w zatoce szczękowej. 

Wielu pacjentów, przychodząc do gabinetu lekarskiego, domaga się zastosowania antybiotykoterapii w leczeniu zapalenia zatok. Antybiotyki to grupa leków stosowanych wyłącznie w leczeniu infekcji bakteryjnych. Większość epizodów ostrego zapalenia zatok przynosowych powstaje w wyniku zakażenia wirusowego. Badania pokazują, że jedynie w przypadku 0,5-2% zapaleń zatok dochodzi do nadkażenia bakteryjnego. 

Ostre bakteryjne zapalenie zatok przynosowych rozpoznaje się, gdy objawy utrzymują się powyżej 10 dni lub nasilają po 5 dniach. Dodatkowo, konieczne jest stwierdzenie co najmniej 3 pozostałych cech, takich jak: 

• ropna wydzielina z nosa o nieprzyjemnym zapachu, 

• silny ból zlokalizowany w jednym miejscu, zwykle obustronny, 

• gorączka, czyli ciepłota ciała powyżej 38 °C, 

• podwyższone parametry stanu zapalnego – CRP, OB (odczyn Biernackiego) lub prokalcytonina, 

• nagłe pogorszenie stanu chorego po początkowej poprawie.  

Co więcej, pojawienie się wydzieliny o żółtym czy zielonym zabarwieniu nie świadczy o wystąpieniu nadkażenia bakteryjnego. Zmiana zabarwienia kataru to proces w pełni fizjologiczny, wywołany nagromadzeniem komórek układu odpornościowego.  

Sprawdź: Jak płukać zatoki? Irygacja zatok w domu i gabinecie

Leczenie zapalenia zatok 

Leczenie zapalenia zatok regulują najnowsze wytyczne EPOS z 2020 roku. Ostre zapalenie zatok przynosowych, które trwa poniżej 10 dni (i nie nasila się po 5 dniach) powinno być leczone jedynie objawowo. Wówczas stosuje się leki obkurczające śluzówkę nosa, przeciwgorączkowe, przeciwbólowe, a także wybrane preparaty ziołowe. Pamiętajmy, że jedynie bakteryjne zapalenie zatok wymaga zastosowania antybiotyków.  

Leki na zapalenie zatok 

Europejskie wytyczne na temat leczenia zatok przynosowych zalecają: 

• leki obkurczające błonę śluzową, które są stosowane miejscowo (np. ksylometazolina) lub doustnie (np. pseudoefedryna) – krople do nosa obkurczające błonę śluzową przynoszą szybką ulgę, przywracając drożność nosa. Nie mogą być stosowane dłużej niż 5-7 dni ze względu na ryzyko wystąpienia polekowego nieżytu nosa, kiedy to śluzówka uzależnia się leku, a pacjentowi towarzyszy stałe uczucie zatkania nosa. Ostrożność należy zachować także przy stosowaniu preparatów z pseudoefedryną, która niekiedy wywołuje zaburzenia rytmu serca. Może być stosowana dopiero powyżej 12. roku życia; 

• leki przeciwbólowe i przeciwgorączkowe z grupy niesteroidowych leków przeciwzapalnych (np. ibuprofen) lub paracetamol – dawka paracetamolu u dziecka wynosi 10-15 mg/kg masy ciała podawane co 4-6 godzin, do 4 razy na dobę. Ibuprofen podaje się maluchom w dawce 5-10 mg/kg masy ciała co 6-8 godzin (najlepiej by były to 3 podania na dobę). Dozwolony jest powyżej 3. miesiąca życia. 

Antybiotykoterapia w zapaleniu zatok jest stosowana tylko wtedy, gdy lekarz rozpozna bakteryjne zakażenie dróg oddechowych. Stosowanie antybiotyków w ostrym zapaleniu zatok bez wyraźnych cech ciężkiego przebiegu prowadzi do powstawania szczepów odpornych na ich działanie.   

Niegdyś sterydowe leki donosowe stanowiły częsty element terapii zapalenia zatok przynosowych. Obecne zalecenia uwzględniają steroidy donosowe wyłącznie w ostrym powirusowym zapaleniu zatok. Niektóre krople donosowe (np. z mometazonem) są dostępne bez recepty, ale ich użycie powinno zawsze zostać skonsultowane z lekarzem.  

Sprawdź oferty: Leki na katar i zatkany nos

Alergiczne zapalenie zatok jest wskazaniem do zastosowania leków przeciwhistaminowych. 

Z kolei leczenie przewlekłego zapalenia zatok zwykle wymaga interwencji chirurgicznej poprzedzonej krótkim okresem steroidoterapii doustnej. Zabieg chirurgiczny ma na celu poprawienie drożności nosa, zmniejszenie powierzchni płata śluzówkowo-okostnowego, objętego zapaleniem, jak i ułatwienie dostępu preparatom donosowym. Po operacji pacjenci są zmuszeni do stałego przyjmowania leków ograniczających stan zapalny, by problem nie powrócił. 

Domowe sposoby na zatoki 

Domowe, skuteczne sposoby leczenia stanów zapalnych zatok uwzględnione przez EPOS obejmują: 

• płukanie nosa roztworem soli fizjologicznej (0,9% NaCl) – pomaga w usuwaniu zalegającego śluzu wraz z zanieczyszczeniami i drobnoustrojami. Jest to metoda szczególnie polecana w przypadku zapalenia zatok u dzieci. Należy zachować ostrożność, aby płyn nie przedostał się do ucha środkowego za pomocą drożnej trąbki słuchowej. Dlatego rodzice powinni używać specjalnych preparatów do płukania nosa u dzieci, delikatnych sprayów lub stosować nebulizację; 

• suplementację cynku – badania naukowe wykazały, że przyjęcie przez osobę dorosłą cynku w dawce co najmniej 75 mg/dobę w czasie pierwszych 24 godzin od wystąpienia objawów zapalenia zatok prowadzi do skrócenia czasu trwania infekcji; 

• przyjmowanie witaminy C. 

Naukowcy zbadali skuteczność preparatów ziołowych. Okazało się, że popularna jeżówka (Echinacea) nie przynosi żadnych korzyści w leczeniu zapalenia zatok przynosowych. Preparaty ziołowe skuteczne w łagodzeniu objawów zapalenia zatok to: 

• BNO1016 – zawiera suchy wyciąg z korzenia gryczki, kwiatu pierwiosnka, ziela szczawiu, kwiatu bzu czarnego i ziela werbeny. Przyspiesza regenerację błon śluzowych, uszkodzonych toczącym się stanem zapalnym, 

• eukaliptol (1,8-cyneol) – wzmaga usuwanie zalegającego śluzu, a także zmniejsza jego gęstość; co więcej, wykazuje udowodnione właściwości przeciwbakteryjne, 

• kwiat rumianku – ma działanie przeciwzapalne i przeciwalergiczne, 

• ziele tymianku – posiada właściwości wykrztuśne, pobudza usuwanie zalegającego śluzu z nosa i zatok, 

• szałwia lekarska – zmniejsza stan zapalny.  

Zatokowy ból głowy – czym jest? 

Zatokowy ból głowy to potoczne określenie zatokopochodnego bólu głowy, który występuje w przebiegu zapalenia zatok przynosowych. Nie jest odrębną jednostką chorobową, a jedynie objawem stanu zapalnego w obrębie dróg oddechowych. 

Zatokopochodny ból głowy charakteryzuje: 

• najczęściej jednostronne występowanie, 

• rzutowanie w kierunku zatoki objętej stanem zapalnym, 

• pulsujący, rozpierający charakter, 

• nasilenie podczas ucisku lub opukiwania chorej zatoki, kaszlu, wysiłku fizycznego, wydmuchiwania nosa; zwykle odczuwalny jest w godzinach porannych. 

W zależności od zatoki, w której pojawił się stan zapalny, często stwierdza się dodatkowe objawy różnicujące: 

• ostre zapalenie zatoki czołowej – silny ból o charakterze rozpierającym w okolicy czoła. Ból wzrasta podczas leżenia na plecach i słabnie po uniesieniu głowy; 

• ostre zapalenie zatoki szczękowej – ból w obrębie kości policzkowych, niekiedy bolesność zębów, oczodołów, szczęki. Dyskomfort rośnie podczas pochylania głowy i maleje w trakcie leżenia na plecach; 

• ostre zapalenie zatoki sitowej – ból w przyśrodkowej okolicy oczodołu, u nasady nosa. Leżenie na plecach wzmaga ból; 

• ostre zapalenie zatoki klinowej – silny ból najczęściej wewnątrz głowy, niekiedy w okolicy skroni, potylicy lub czoła. 

Leczenie zatokowego bólu głowy jest wyłącznie objawowe przy użyciu leków przeciwbólowych. Podstawą jest oczywiście wyeliminowanie przyczyny opisywanego bólu głowy, dlatego należy wyleczyć stan zapalny w obrębie śluzówki nosa i zatok. 

Nieleczone zatoki – powikłania zapalenia zatok  

Nieleczone zapalenie zatok przynosowych może prowadzić do powikłań: 

• oczodołowych – towarzyszy im silny obrzęk i przekrwienie powiek, wytrzeszcz oczu, podwójne widzenie, jak również zaburzenie ostrości widzenia, 

• wewnątrzczaszkowych – występują rzadko i należą do nich np. ropień mózgu, zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych, 

• guza Potta – stan zapalny szpiku kości, która tworzy przednią ścianę zatoki czołowej.  

Bibliografia