Jajniki od A do Z ‒ budowa, funkcje i najczęstsze choroby jajników

Spis treści:

1. Jajniki ‒ budowa i położenie
2. Jak działają jajniki i jakie pełnią funkcje?
3. Jakie hormony produkują jajniki?
4. Najczęstsze choroby jajników
5. Ból jajników przed okresem ‒ czy zawsze oznacza chorobę?
6. Jak sprawdzić zdrowie jajników? USG i inne badania

Jajniki ‒ budowa i położenie 

Kształt jajnika często porównywany jest do migdała ‒ jest on owalny, a przy tym lekko spłaszczony. Nie jest to duży narząd, gdyż pojedynczy jajnik ma ok. 2-5 cm długości i 1,5-3 cm szerokości, a jego waga to zaledwie 5-8 gramów. W budowie jajnika wyróżnia się dodatkowo dwie powierzchnie: przyśrodkową i boczną, a także dwa końce: jajowodowy i maciczny, oraz dwa brzegi: wolny i krezkowy. W brzegu krezkowym znajduje się wnęka jajnika, przez którą wchodzą i wychodzą naczynia krwionośne oraz nerwy. 

Jajniki zlokalizowane są w obrębie miednicy mniejszej, wewnątrz jamy otrzewnej. Koniec jajowodowy jajników objęty jest przez jajowody, z kolei koniec maciczny łączy się z bocznym brzegiem macicy przez więzadło właściwe jajnika. 

Kup a aptece: Wszystko dla zdrowia intymnego

Jak działają jajniki i jakie pełnią funkcje? 

Jajniki pełnią w organizmie kobiety dwie zasadnicze funkcje ‒ produkują hormony płciowe oraz są miejscem wytwarzania i dojrzewania komórek jajowych. 

Funkcjonowanie jajników jest ściśle związane z osią podwzgórze-przysadka-jajniki. To właśnie hormony przysadki, czyli hormon folikulotropowy (FSH) i hormon luteinizujący (LH) kontrolują działanie jajników. W pierwszej połowie cyklu miesięcznego FSH pobudza w jajniku dojrzewanie pęcherzyków Graafa, w których rozwija się komórka jajowa. Gdy pęcherzyk Graafa jest prawie w pełni dojrzały, nagły wzrost stężenia LH powoduje jego pęknięcie i uwolnienie z jajnika oocytu, który przekształca się niedługo później w komórkę jajową. Owulacja, czyli pęknięcie pęcherzyka Graafa i uwolnienie z niego komórki jajowej, zwykle zachodzi naprzemiennie ‒ raz w prawym, a raz w lewym jajniku. Proces ten zwykle jest bezobjawowy, choć może mu niekiedy towarzyszyć ból jajnika. 

Jakie hormony produkują jajniki? 

Drugą, lecz równie ważną funkcją jajników jest wydzielanie hormonów. Odpowiadają one nie tylko za zmiany w układzie rozrodczym kobiety, ale oddziałują na niemal cały organizm. Do produkowanych i wydzielanych przez jajnik hormonów zalicza się przede wszystkim:  

• progesteron ‒ przygotowuje układ rozrodczy do zagnieżdżenia się zarodka oraz wspomaga utrzymanie ciąży, 

• estrogeny ‒ zalicza się do nich estradiol, estron i estriol, a do ich głównych funkcji należy rozwój żeńskich cech płciowych oraz regulacja cyklu miesięcznego, 

• testosteron ‒ niewielkie stężenia tego hormonu wspomagają prawidłowe funkcjonowanie układu kostnego, wspierają funkcje kognitywne, a także wpływają na poziom libido, 

• inhibina ‒ jest to peptyd hamujący produkcję i wydzielanie FSH w przysadce mózgowej. 

Najczęstsze choroby jajników 

Niestety, choroby jajników nie są w naszym społeczeństwie rzadkością. Szacuje się, że nawet 12% kobiet w wieku rozrodczym zmagać się może z zespołem policystycznych jajników. Inne powszechne schorzenie ‒ torbiele jajników ‒ może dotyczyć nawet do 18% kobiet. Z kolei diagnozę nowotworu jajnika każdego roku słyszy ponad 3,5 tysiąca Polek. Choroby jajników zwykle przebiegają bez odczuwalnych dolegliwości, przez długi czas nie dając żadnych objawów. Właśnie dlatego często wykrywane są już w zaawansowanym stadium, gdy konieczne jest zastosowanie długotrwałej terapii. 

Przeczytaj: O czym świadczą skurcze macicy?

PCOS, czyli zespół policystycznych jajników 

Zespół policystycznych jajników jest schorzeniem z pogranicza ginekologii i endokrynologii. W przebiegu tej choroby dochodzi w organizmie kobiety do wzrostu stężenia androgenów, a niekiedy także do rozwoju insulinooporności. Konsekwencją tych zaburzeń może być: 

• występowanie nieregularnych cykli miesięcznych lub ich całkowite zaniknięcie, 

• niepłodność, 

• występowanie nadmiernego owłosienia – głównie na twarzy, klatce piersiowej czy podbrzuszu, 

• łysienie androgenowe, 

• trądzik, 

• nadwaga i otyłość. 

W zespole policystycznych jajników charakterystyczne jest występowanie we wnętrzu narządu licznych torbieli, które można wykryć wykonując USG jajników. 

Przeczytaj: Menstruacja, miesiączka, okres

Torbiele na jajnikach 

Torbiele, nazywane również cystami jajników, to przestrzenie otoczone ścianą. Ich wnętrze wypełnione jest płynem. Zwykle są to niegroźne zmiany, przez większość czasu rozwijające się bezobjawowo. Wykrycie torbieli jajnika zazwyczaj wymaga jedynie regularnej kontroli u specjalisty, czyli ginekologa. Dużych rozmiarów zmiany mogą być przyczyną takich dolegliwości jak nieregularne, obfite miesiączki, ból podbrzusza czy problemy z oddawaniem moczu. Wtedy konieczne może być wdrożenie leczenia operacyjnego. 

Nowotwory jajników 

Pewne objawy – takie jak nieprawidłowe krwawienia międzymiesiączkowe, uczucie pełności w brzuchu czy bóle w podbrzuszu – mogą świadczyć o nowotworze jajnika. Warto jednak pamiętać, że nie każdy nowotwór czy guz jajnika to rak. Rak to nowotwór złośliwy wywodzący się z tkanki nabłonkowej. W przypadku raków jajnika wyróżnia się najczęściej: 

• raka surowiczego, 

• raka endometrioidalnego, 

• raka śluzowego, 

• raka jasnokomórkowego. 

Zmiany nowotworowe mogą mieć jednak charakter niezłośliwy. Nie naciekają one wtedy okolicznych tkanek i nie dają odległych przerzutów. Do niezłośliwych nowotworów jajnika zaliczany jest między innymi: 

• potworniak jajnika, 

• włókniak jajnika, 

• otoczkowiak jajnika. 

Ból jajników przed okresem ‒ czy zawsze oznacza chorobę? 

Na szczęście nie! U kobiet w wieku rozrodczym ból jajników przed okresem bardzo często związany jest z owulacją. Objaw ten pojawia się zwykle między 10. a 16. dniem cyklu i zwykle występuje jednostronnie. Bólom jajnika związanym z owulacją może także towarzyszyć wystąpienie brunatnej wydzieliny z domieszką krwi, pojawić mogą się też nudności. Dolegliwości bólowe, występujące na tydzień przed krwawieniem miesięcznym, mogą być też związane z zespołem napięcia przedmiesiączkowego. Nie wymagają one wtedy specjalnego leczenia, o ile nie wpływają istotnie na komfort życia kobiety. 

Ból jajnika występujący po raz pierwszy zawsze powinien być skonsultowany ze specjalistą. Ostre dolegliwości bólowe mogą być związane z zapaleniem jajnika czy zapaleniem narządów miednicy mniejszej. W niektórych przypadkach ból może być objawem pęknięcia torbieli jajnika, co wymaga udzielenia pomocy medycznej. 

Przeczytaj: Torbiel na jajniku, czym grozi?

Jak sprawdzić zdrowie jajników? USG i inne badania 

Podstawą diagnostyki schorzeń jajników jest badanie ultrasonograficzne. USG jajników najczęściej przeprowadza się podczas wizyty ginekologicznej, drogą USG przezpochwowego. Przyjmuje się, że USG przezpochwowe, obejmujące USG jajników, powinno być wykonywane profilaktycznie co najmniej raz w roku. 

W przypadku stwierdzenia w badaniu niepokojących zmian, które mogą sugerować obecność procesu chorobowego, konieczna może być dalsza diagnostyka. Jedną z pomocnych metod może być biopsja jajnika, która polega na pobraniu igłą niewielkiego skrawka materiału do dalszego badania histopatologicznego. W przypadku schorzeń, takich jak endometrioza jajnika czy torbiele jajnika, konieczne może być wykonanie laparoskopii ginekologicznej, która pozwala na jednoczesną ocenę zaawansowania choroby i wycięcie zmian chorobowych. 

Bibliografia