Odporność. Czym jest i jak działa układ odpornościowy?

Spis treści: 

1. Odporność – co to jest? Od czego zależy odporność?
2. Jak działa układ odpornościowy?
3. Leki na odporność – jak działają?
4. Jak wspomagać odporność?

Odporność – co to jest? Od czego zależy odporność? 

Pod pojęciem „odporność” rozumie się zdolność organizmu do zwalczania patogenów (m.in. grzybów, wirusów, bakterii) poprzez aktywację różnego rodzaju mechanizmów obronnych. Wyróżnia się dwa rodzaje odporności – wrodzoną (tzw. nieswoistą), o szerokim, ale mało specyficznym spektrum działania oraz nabytą (tzw. swoistą), ukierunkowaną przeciwko konkretnym czynnikom szkodzącym. W przypadku choroby pierwszą odpowiedź zawsze daje odporność wrodzona. 

Sprawność układu immunologicznego zależy od wielu czynników. Począwszy od uwarunkowań genetycznych, przez dietę, aż po sztuczne wywoływanie odporności i jej utrzymywanie za pomocą szczepień. 

Komórki odpornościowe powstają w narządach limfatycznych. Można do nich zaliczyć: 

• szpik kostny,

• grasicę,

• śledzionę, 

• węzły chłonne, 

• migdałki. 

Choć układ odpornościowy u każdego człowieka zbudowany jest w taki sam sposób, wiele chorób upośledza lub osłabia jego działanie. Osłabiony organizm nie jest w stanie skutecznie bronić się przed zagrożeniami. 

Jednym z powszechnie rozpoznawalnych schorzeń osłabiających układ immunologiczny jest wirus HIV (ang. human immunodeficiency virus). Powoduje on niszczenie m.in. limfocytów pomocniczych Th, a także makrofagów, monocytów, eozynofilów. 

Inną przyczyną osłabionego układu immunologicznego mogą być pierwotne niedobory odporności (ang. primary immune deficiency, PID). To choroby związane z wrodzonym osłabieniem układu odpornościowego. Dzieli się je na: 

• niedobory z przewagą defektu odporności humoralnej (np. niedobór łańcucha kappa, selektywny niedobór IgA),

• złożone pierwotne niedobory odporności (np. zespół hiper IgM, niedobór MHC),

• niedobory z przewagą defektu odporności komórkowej,

• pierwotne niedobory współistniejące z innymi zaburzeniami wrodzonymi (np. zespoły Blooma, Downa lub Turnera).

Należy podkreślić, że choroby PID wynikają z wrodzonych defektów genetycznych. Nigdy nie są powodowane przez leki lub patogeny. 

Jeszcze inną grupą chorób osłabiających odporność są nowotwory, które pośrednio atakują układ immunologiczny. Poza białaczką jest to m.in. ziarnica złośliwa zwana chłoniakiem Hodgkina oraz szpiczak plazmocytowy. Dla przykładu ten ostatni nowotwór rozwija się w wyniku nieprawidłowości przemian limfocytów B do komórki plazmatycznej. 

Co istotne upośledzenie odporności może być spowodowane również przez przewlekłą niewydolność nerek lub wątroby, np. w wyniku rozwijającej się cukrzycy lub stanów zapalnych spowodowanych nadużywaniem alkoholu lub niewłaściwą dietą. 

W przypadku zaobserwowania objawów obniżonej odporności należy niezwłocznie skontaktować się z immunologiem, który zleci odpowiednie badania. 

Jak działa układ odpornościowy? 

W najprostszym ujęciu odporność można podzielić na wrodzoną i nabytą. Mogą one rozwijać się niezależnie od siebie, choć odporność nieswoistą można wspomóc poprzez aktywację odporności nabytej. Z drugiej strony odporność swoista dla prawidłowego działania wymaga funkcjonującej odporności nieswoistej. Jak działają te mechanizmy? 

Odporność swoista 

Odporność nieswoista (określana inaczej jako wrodzona) rozwija się już w trakcie życia płodowego dziecka, a następnie w ciągu kilku pierwszych lat życia. Do jej nabycia nie jest potrzebny kontakt z patogenem. 

Obejmuje ona wszystkie mechanizmy obronne, które aktywują się w momencie kontaktu z patogenem, działają szybko, ale niespecyficznie. Działanie odporności swoistej opiera się o tzw. receptory rozpoznające wzorce (ang. Pattern-Recognizing Receptors, PRR). Wyróżnia się 4 klasy receptorów, które wykrywają określone motywy strukturalne w budowie patogenów, takie jak glukany, chitynę, a także określone: 

• polisacharydy,

• kwasy nukleinowe,

• białka,

• lipopolisacharydy,

• lipoproteiny. 

Rozpoznawane wzorce to tzw. PAMP (ang. Pathogen-Associated Molecular Patterns). Oprócz tego układ odpornościowy nieswoisty wykrywa DAMP, czyli związki uwolnione w wyniku uszkodzenia własnych komórek (ang. Damage-Associated Molecular Paterns). 

Do komórek wykonawczych odporności wrodzonej można zaliczyć m.in. neutrofile, monocyty, makrofagi, mastocyty, eozynofile, limfocyty NKT (ang. Natural-killer T-Cells). 

Odporność nabyta 

Odporność nabyta rozwija się wolniej od wrodzonej i niezbędny jest do tego kontakt z patogenem. Działa ona jednak wybiórczo i pozwala eliminować konkretne zagrożenia bez potrzeby aktywowania całego systemu immunologicznego. Zetknięcie się z czynnikiem chorobotwórczym zawsze powoduje przejściowe wzmocnienie odporności nabytej. Jest to możliwe dzięki pamięci immunologicznej. 

Co ciekawe, ten mechanizm wykorzystuje się również w przypadku szczepień. Pacjent otrzymuje osłabioną lub martwą formę patogenu, który jest rozpoznawany jako zagrożenie, co z kolei powoduje „przypomnienie” reakcji odpornościowej. Są to odpowiednio szczepionki atenuowane lub inaktywowane. Nowsze szczepionki mRNA lub wektorowe nie zawierają już patogenu, ale gotową informację genetyczną o tym jak organizm ma wytworzyć białko ochronne. 

Na układ odporności nabytej składają się: 

• limfocyty B i T,

• cytokiny (bardzo obszerna grupa białek, wśród których można wyróżnić m.in. interleukiny, cytokiny hemopoetyczne, interferony, chemokiny, cząsteczki TNF oraz inne). 

Kluczową rolę w prawidłowym funkcjonowaniu odporności nabytej odgrywają limfocyty. Ich kontakt z patogenem można podzielić na dwie fazy – indukcyjną i efektorową. 

Faza indukcji polega na rozpoznaniu antygenu i jego prezentacji limfocytom. Na etapie indukcyjnym działają jeszcze czynniki odporności wrodzonej. Faza efektorowa to stopniowe przejęcie reakcji immunologicznej przez limfocyty. Dzięki płynnemu przejściu między jedną fazą a drugą nasz organizm jest stale chroniony przed zagrożeniem. 

Reakcja w ramach odporności nabytej dzieli się na humoralną oraz komórkową. Ta pierwsza jest realizowana przez limfocyty B, natomiast druga przez limfocyty T. 

Przeczytaj także: Jak wzmocnić odporność u dziecka?

Leki na odporność – jak działają? 

Powszechnie uważa się, że leki poprawiające odporność ograniczają się jedynie do suplementów powszechnie dostępnych w aptece. Warto jednak nadmienić, że są to preparaty o działaniu słabym i przejściowym. Jedyną skuteczną metodą na długofalową poprawę odporności nabytej są szczepionki określane mianem leków biologicznych. 

Szczepionki można podzielić na donosowe lub doustne, a ich podanie silnie stymuluje układ immunologiczny. Ze względu na duży potencjał działania są one dostępne wyłącznie na receptę i powinny być stosowane wyłącznie po konsultacji lekarskiej. Jaki jest mechanizm działania takich substancji? Istnieje wiele rodzajów szczepionek. Te najbardziej klasyczne zawierają lizaty bakteryjne, czyli uśmiercone lub unieszkodliwione komórki bakterii, lub ich fragmenty. Sezonowo stosuje się je przede wszystkim w jesienno-zimowym okresie wzmożonych zachorowań. 

W zależności od typu i składu szczepionki zwykle powodują one: 

• zwiększenie miana przeciwciał IgA,

• podwyższenie poziomu interferonu gamma,

• pobudzenie fagocytów do aktywnego działania. 

Oczywiście dla stymulacji układu immunologicznego można pomocniczo stosować również preparaty poprawiające odporność pochodzenia naturalnego, dostępne w aptekach bez recepty. Może to być np. olej z wątroby rekina, ekstrakt z jeżówki lub witamina C. Ich stosowanie jest zalecane w przypadku dzieci lub osób z naturalnie osłabioną odpornością, dla których tradycyjne szczepionki mogą okazać się zbyt silne. 

Przed przyjęciem suplementów warto również skonsultować z lekarzem zasady ich przyjmowania lub przynajmniej zapoznać się z treścią ulotki załączonej do opakowania. Dla przykładu wyciąg z pestek grejpfruta, ale także sok z tego owocu wchodzi w interakcję z wieloma lekami i może osłabić lub wzmocnić ich działanie (także niepożądane). 

Jak wspomagać odporność? 

Wiele osób nie zdaje sobie sprawy z faktu, że nad odpornością pracujemy cały rok i częstotliwość oraz przebieg zachorowania zależy w dużej mierze od naszych nawyków. Co możemy robić, aby wzmocnić nasz organizm? 

Głównym filarem zdrowia jest odpowiednio zbilansowana i pełnowartościowa dieta. Z punktu widzenia kształtowania odporności kluczowe znaczenie ma podaż warzyw i owoców bogatych w witaminę C, beta-karoten oraz inne antyoksydanty, oraz fitoncydy. Ich doskonałym źródłem jest np. brukselka, papryka, szpinak, cebula, czosnek, por. 

Warto również uzupełnić codzienny jadłospis o kiszonki oraz produkty fermentowane. Dostarczają one korzystnych bakterii jelitowych, które wzmacniają florę przewodu pokarmowego. 

Istotne znaczenie ma także witamina D3, która wzmacnia układ odpornościowy. Jej produkcja zachodzi w komórkach skóry pod wpływem ekspozycji na światło słoneczne. Dlatego dla zdrowia zaleca się częste i regularne spacery. W okresach, kiedy dni są krótkie warto wdrożyć suplementację syntetyczną witaminą D3, a także spożywać tłuste ryby (np. dorsz, śledź, łosoś) lub tran. 

Przeczytaj także: Dieta na odporność, co jeść, aby rzadziej chorować?

Dla wzmocnienia odporności należy również dbać o aktywność fizyczną. Poszczególne towarzystwa rekomendują odmienne dawki ruchu. Dla przykładu WHO zaleca osobom dorosłym od 150 do 300 minut umiarkowanej aktywności fizycznej tygodniowo lub 75-100 minut intensywnej aktywności. Do tego uzupełniająco należy 2-3 razy w tygodniu wykonywać wysiłek oporowy. U dzieci mówi się nawet o 60 minutach umiarkowanego wysiłku fizycznego dziennie. 

Poziom intensywności powinien być określony poprzez utrzymanie określonej częstotliwości skurczów serca. Najłatwiej zrobić to za pomocą pulsometru z prawidłowo zaprogramowanym tętnem maksymalnym. 

Warto także pamiętać o dobroczynnym wpływie snu na zdrowie. Osobom dorosłym zaleca się spanie 7-8 godzin na dobę, a dzieciom w wieku szkolnym więcej. Okazuje się, że wydzielana podczas snu melatonina stymuluje układ odpornościowy. Z kolei sen płytki lub przerywany zmniejsza efektywność limfocytów T. 

Układ odpornościowy człowieka to niezwykle wyspecjalizowana i sprawnie działająca maszyneria, która radzi sobie z wieloma zagrożeniami, często nawet bez naszej wiedzy. Kiedy jednak raz dojdzie do jego uszkodzenia lub zaburzenia funkcji trudno przywrócić układ immunologiczny do prawidłowego stanu. Dlatego tak ważne jest, aby na co dzień dbać o swoją odporność. 

Bibliografia