Borelioza – przyczyny, objawy, leczenie

Borelioza, co to za choroba? 

Borelioza, nazywana inaczej chorobą z Lyme lub krętkowicą kleszczową, to bardzo groźna, wieloukładowa choroba zakaźna, którą najczęściej można się zakazić przez ukąszenie i żerowanie kleszcza na ciele człowieka. Schorzenie może rozwijać się często bezobjawowo latami, jest jednak niezwykle wyniszczające dla organizmu i często prowadzi do nieodwracalnych powikłań neurologicznych. 

Borelioza wywoływana jest przez bakterie należące do krętków: Borrelia burgdorferi, Borrelia gaini oraz Borrelia afzelii. Najpowszechniej spotykana Borrelia burgdorferi to stosunkowo duża bakteria Gram-ujemna, wyposażona w wić zapewniającą jej ruchliwość.  

Sprawdź także: Preparaty na ukąszenia i ugryzienia owadów

Naturalnym rezerwuarem tych bakterii są leśne zwierzęta: sarny, jelenie, wilki oraz gryzonie. Kleszcze, jako obligatoryjne pasożyty, aby przeprowadzić swój cykl rozwojowy, złożyć jaja oraz dalej się rozmnażać, potrzebują krwi kręgowców. Oczywiście nie musi być to krew człowieka, jednak w przypadku braku innego pożywienia, walcząc o przetrwanie kleszcz zaatakuje dowolne zwierzę. Podczas spożywania krwi zakażonego gospodarza, kleszcz sam zakaża się krętkami, które z kolei mogą zakażać kolejnych żywicieli.  

Sprawdź także: Czym można zarazić się od kleszcza?

Choć kleszcze są nosicielami wielu chorób pierwotniakowych, bakteryjnych i wirusowych (m.in. tularemii, anaplazmozy, gorączki krwotocznej czy babeszjozy) szacuje się, że to właśnie borelioza jest najczęstszą chorobą odkleszczową. Co roku ponad 80 000 osób na świecie zostaje zdiagnozowanych w kierunku tego schorzenia, z czego przeważająca większość przypadków występuje w Europie i Ameryce Północnej. W Polsce zaledwie w ciągu 5 miesięcy 2022 roku stwierdzono aż 2609 przypadków boreliozy, a liczba ta jest blisko o 400 przypadków wyższa niż w poprzednim roku. 

Sprawdź także: Jak wyjąć kleszcza  

Objawy boreliozy 

Borelioza jest diagnozowana najczęściej u dwóch grup wiekowych: dzieci w wieku 5–15 lat oraz dorosłych pomiędzy 45–55 lat. Nieleczona borelioza przebiega w trzech etapach: 

• infekcji zlokalizowanej – trwającej około 1-3 tygodni po ukąszeniu przez kleszcza; 

• infekcji rozproszonej – trwającej nawet do 2 lat;

• infekcji przewlekłej – której towarzyszą liczne powikłania i poważne zmiany ogólnoustrojowe. 

Infekcja zlokalizowana ma miejsce, kiedy zakażenie nie rozprzestrzeniło się jeszcze po całym organizmie. Początkowym objawem około 80% przypadków wczesnej boreliozy jest rumień wędrujący, czyli charakterystyczna zmiana skórna występująca w miejscu ukąszenia kleszcza. Niestety, rumień nie występuje u wszystkich zakażonych, więc brak tego objawu nie zawsze świadczy o braku zakażenia boreliozą. Dodatkowym problemem utrudniającym późniejszą diagnostykę, może być fakt, że większość osób nie pamięta, czy została ukąszona przez kleszcza lub gdzie zlokalizowane było ugryzienie. 

Jak wygląda rumień przy boreliozie? 

Rumień wędrujący, nazywany też pełzającym, występuje wokół punktu ukąszenia przez kleszcza. Często są to okolice fałdów skórnych, o podwyższonej ciepłocie ciała, szczególnie przyciągające kleszcze: np. pachy, pachwiny, tyły kolan, okolice włosów lub szyi. 

Wysypka skórna pojawia się zazwyczaj po 1 lub 2 tygodniach (u niektórych osób nawet później) po ugryzieniu przez pasożyta, przybiera kolisty lub owalny kształt i rozszerza się o około 2-3 cm dziennie. Finalnie średnica rumienia może sięgnąć znacznych rozmiarów, nawet do 70 cm (średnio ok. 16 cm). Warto pamiętać, że rumień wędrujący przybiera kształt „tarczy strzelniczej”, z wyraźnym przejaśnieniem w środku. Ta charakterystyczna cecha zwykle może stanowić ważny znak dla specjalisty, pozwalający odróżnić rumień wędrujący od np. reakcji alergicznej po ugryzieniu przez pająka lub innego owada. Zmiana jest zwykle czerwona, u niektórych przyjmuje niebieskawy odcień. 

Powstała wysypka zwykle nie jest swędząca, i raczej nie towarzyszy jej bolesność. Zakażona osoba może jednak w tym okresie odczuwać objawy podobne do infekcji wirusowej w tym: zmęczenie, bóle głowy, bóle mięśniowe, którym towarzyszy gorączka i dreszcze. Nieleczony rumień wędrujący może trwać około czterech tygodni, po czym samoistnie zanika. 

Sprawdź także: Rumień wędrujący – jak go rozpoznać?

Objawy boreliozy po latach 

Po latach nieleczonej boreliozy, infekcja jest już najczęściej w fazie rozproszonej. Objawami pojawiającymi się w tym etapie zakażenia są: 

• nawracające zapalenia stawów – epizody bólu i obrzęku jednego lub obu stawów (najczęściej kolanowych, łokciowych lub skokowych) mogących trwać nawet kilka tygodni; 

• częste bóle głowy – mogą być konsekwencją łagodnych stanów zapalnych opon mózgowo-rdzeniowych; 

• porażenie nerwu twarzowego; 

• duszności i odczucie kołatania serca – mogą być efektem zapalenia mięśnia sercowego i osierdzia oraz zaburzeń przewodnictwa w postaci bloku przedsionkowo-komorowego. 

Wiele lat po zakażeniu boreliozą wymienione objawy najczęściej ulegają zaostrzeniu. U około 15% nieleczonych osób rozwija się tzw. neuroborelioza – czyli postać choroby, w której zajęty zostaje centralny lub obwodowy układ nerwowy. Chorzy zmagają się wtedy nie tylko z zaburzeniami czucia lub porażeniem nerwów, ale również zaburzeniami psychicznymi, poznawczymi i zanikami pamięci. 

Przewlekła borelioza charakteryzuje się dodatkowo: 

• zanikowym zapaleniem skóry – występującym najczęściej na kończynach dolnych i objawiającym się sinoczerwonymi zmianami zapalnymi, ciemnymi plamami i występowaniem obszarów z wyraźnym ścieńczeniem skóry;

• przewlekłym zapaleniem stawów;

• zapaleniami ścięgien i kaletek maziowych .

Objawy te nie są jednak specyficzne, a często bywają mylone ze schorzeniami autoimmunologicznymi (np. reumatoidalnym zapaleniem stawów). 

Badania na boreliozę, diagnoza 

Diagnozę boreliozy we wczesnych etapach rozpoczyna się od oceny stanu ciała chorego: stwierdzenia obecności rumienia wędrującego, ewentualnego porażenia twarzy czy epizodów zapalenia stawów. 

Bardzo ważne jest przeprowadzenie dokładnego wywiadu z pacjentem, gdzie konieczne jest prześledzenie możliwego narażenia na zakażone kleszcze, zebranie informacji czy pacjent był ugryziony i czy zaobserwował podejrzany rumień w miejscu ukąszenia. 

Rumień wędrujący nie występuje jednak we wszystkich przypadkach boreliozy, część pacjentów nie pamięta, czy wystąpiła u nich tego typu wysypka. Dlatego też najpewniejszy wynik potwierdzający boreliozę dają testy laboratoryjne. 

Testy na obecność przeciwciał we krwi metodą ELISA i Western blot to najszerzej stosowana metoda diagnostyki boreliozy. Według wytycznych stosuje się dwupoziomowy protokół: najpierw przeprowadza się czuły test ELISA, a dopiero jeśli jest on pozytywny lub niejednoznaczny, przeprowadza się bardziej specyficzny test Western blot. 

Układ immunologiczny potrzebuje czasu, aby wytworzyć przeciwciała w odpowiedniej ilości. Po wystąpieniu zakażenia boreliozą, przeciwciała klasy IgM i IgG zwykle można najpierw wykryć odpowiednio w 2-4 tygodniu i 4-6 tygodniu, a najwięcej jest ich produkowanych w 6-8 tygodniu. Jeśli więc test zostanie wykonany zbyt wcześnie (np. w okresie, gdy pojawił się rumień wędrujący), test może dać wynik fałszywie negatywny. Bardzo ważne jest więc aby specjalista wnikliwie ocenił szacowany czas rozwoju zakażenia, a diagnostykę dobierał stosownie do etapu boreliozy. 

W szczególnych przypadkach (np. diagnostyki mazi stawowej pod kątem boreliozy) przeprowadza się testy reakcji łańcuchowej polimerazy (PCR). Ta niezwykle czuła metoda wykrywa materiał genetyczny (DNA) krętków boreliozy. Niestety, testy PCR są podatne na wyniki fałszywie dodatnie, dlatego nie są powszechną metodą diagnostyczną tego zakażenia. 

Leczenie boreliozy 

Podstawowym leczeniem stosowanym podczas zdiagnozowanej boreliozy jest terapia antybiotykowa. Dobór odpowiednich środków i schemat ich podawania zależy od stadium choroby i indywidualnych predyspozycji pacjenta (np. nietolerancji niektórych grup antybiotyków). 

W przypadku większości osób z wcześnie zlokalizowaną infekcją przepisywane jest doustne podawanie jednego z preparatów: 

• doksycykliny,  

• amoksycykliny,  

• cefuroksymu,

• azytromycyny .

Są one powszechnie zalecane jako leczenie pierwszego wyboru. Antybiotyki te, z uwagi na szerokie spektrum działania, są skuteczne nie tylko przeciwko bakteriom Borrelia, ale także wielu innym drobnoustrojom przenoszonym przez kleszcze. 

W przypadku zaawansowanej, późnej boreliozy, kiedy występują już objawy neurologiczne oraz zapalenia stawów – antybiotyk (najczęściej cefotaksym) podaje się od razu dożylnie. 

Antybiotykoterapia podawana jest w kilku turach, w zależności od tego czy objawy boreliozy nawracają. Przyjmuje się, że schematy leczenia boreliozy wahają się od 14 dni we wczesnej zlokalizowanej chorobie, 14-21 dni w boreliozie rozsianej, oraz do 14-28 dni w przewlekłej, późnej postaci choroby. 

Warto jednak pamiętać, że wykonanie diagnostycznego testu serologicznego po przeprowadzonym leczeniu, może dać mylne, fałszywie pozytywne wyniki. Poziomy przeciwciał IgM i IgG (charakterystyczne dla długotrwałego zakażenia) mogą być podwyższone przez lata, nawet po skutecznym leczeniu antybiotykami. Dlatego też, sam poziom przeciwciał nie jest wskaźnikiem powodzenia leczenia, a jego rutynowe potwierdzanie nie jest zalecane. 

Profilaktyka boreliozy 

Profilaktyka boreliozy opiera się głównie na zapobieganiu ukąszeniom kleszczy oraz stosowaniu odpowiednich środków prewencyjnych podczas pobytu w lasach, na łąkach, wilgotnych szuwarach. 

Przed wybraniem się na grzybobranie, biwak czy grilla na świeżym powietrzu, najlepiej jest spryskać odsłoniętą skórę i odzież specjalistycznymi repelentami, które odstraszą pasożyty. Warto również zadbać o bezpieczeństwo domowych zwierzaków: psów i kotów, które mogą przenosić kleszcze na sierści. 

W przypadku znalezienia na ciele kleszcza, należy go usunąć jak najszybciej. Wykazano, że ryzyko zakażenia boreliozą jest niewielkie, jeżeli pasożyt nie miał kontaktu z ciałem człowieka dłuższego niż 24-36 godzin.  

Szczepionka na boreliozę, kiedy będzie dostępna? 

Niestety, obecnie na rynku nie są dostępne żadne szczepionki przeciw boreliozie dla ludzi. Jedyną szczepionką komercyjną był preparat LYMErix, jednak z powodu prawdopodobnych efektów ubocznych wycofano go z użytku w 2002 roku. Trwają testy kliniczne kilku kandydatów na szczepionkę, które ocenią, czy są one bezpieczne. Dostępnych jest natomiast wiele szczepionek do zapobiegania boreliozie u psów.  

Borelioza jest chorobą, którą diagnozuje się i leczy bardzo trudno. Nadal najskuteczniejszymi środkami ochrony pozostaje tradycyjnie rozumiana profilaktyka, czyli stosowanie środków ochrony przed insektami i skrupulatne oglądanie wrażliwych okolic ciała po wyprawach w miejsca występowania kleszczy. 

Bibliografia