Przyczyny bólu ucha. Leczenie i profilaktyka

Spis treści:

1. Jak bolą uszy – objawy i najczęstsze symptomy towarzyszące
2. Ból ucha – przyczyny
3. Jakie badania zrobić, gdy boli ucho – diagnostyka
4. Ból ucha – leczenie
5. Ból ucha – warto wiedzieć

Jak bolą uszy – objawy i najczęstsze symptomy towarzyszące

Ucho anatomicznie dzieli się na 3 części:

• Ucho zewnętrzne – małżowina uszna i przewód słuchowy zewnętrzny. Jego zadaniem jest koncentracja energii akustycznej i skierowanie dźwięku do ucha środkowego.
• Ucho środkowe – zaczyna się tuż za błoną bębenkową, do której dołączone są 3 kosteczki słuchowe (młoteczek, kowadełko i strzemiączko). Fala akustyczna wprowadza błonę w drgania, przenosząc dźwięk na owe kosteczki. Ponadto w uchu środkowym znajduje się niezwykle ważna struktura, czyli trąbka słuchowa (Eustachiusza).
• Ucho wewnętrzne – mieści błędnik kostny i błoniasty oraz nerw przedsionkowo-ślimakowy.

Kup w aptece: Krople na ból ucha, leki na zapalenie ucha

Ból ucha u dzieci i dorosłych najczęściej powoduje zapalenie ucha środkowego. Częstotliwość jest znacznie wyższa u małych pacjentów ze względu na pewne różnice anatomiczne w budowie ucha. Przede wszystkim ich trąbka słuchowa jest znacznie krótsza, przez co drobnoustroje z gardła i nosa łatwiej i szybciej dostają do ucha środkowego.

Zatem, jakie są najczęstsze objawy bólu ucha? Symptomy zapalenia ucha środkowego obejmują:

• kłujący ból ucha,
• ból ucha i gardła,
• szumy uszne,
• zaburzenia słuchu,
• wysoka gorączka,
• bolące i zatkane uszy.

Jakie objawy towarzyszące bólowi ucha są najbardziej niepokojące i należy niezwłocznie zgłosić się do lekarza? Czerwone flagi występujące jednocześnie z bólem ucha to:

• dysfagia – trudności w przełykaniu połączone z bólem ucha,
• odynofagia – ból ucha przy przełykaniu,
• dysfonia – zaburzenia lub utrata mowy,
• krwioplucie,
• zaburzenia widzenia,
• niezamierzona utrata masy ciała

Szczególną uwagę na powyższe symptomy powinni zwrócić pacjenci, którzy posiadają czynniki ryzyka sprzyjające rozwojowi nowotworu:

• nikotynizm (palenie papierosów) – prowadzi do nowotworów gardła, kiedy to nie występuje gorączka, ale pojawia się ból ucha,
• nadużywanie alkoholu,
• stan immunosupresji.

Krótsze ramy czasowe bólu sugerują łagodniejsze przyczyny, a przedłużający się ból wskazuje na przyczynę wtórną. Ból ucha trwający ponad cztery tygodnie jest najbardziej podejrzewany o podłoże nowotworowe, zwłaszcza w obecności czynników ryzyka i prawidłowego wyniku badania otoskopowego. Nowotwór złośliwy ma tendencję do powodowania jednostronnych objawów. Z kolei ostry, przeszywający ból najbardziej wskazuje na nerwoból lub neuropatię.

Przeczytaj również: Ból ucha i gardła jednocześnie? Co może oznaczać?

Ból ucha – przyczyny

Otalgia (ból ucha) dzieli się na dwie główne kategorie:

• otalgię pierwotną,
• otalgię wtórną, tzw. ból ucha rzutowany.

Otalgia pierwotna to ból ucha, który wynika bezpośrednio z zaburzenia ucha wewnętrznego, środkowego lub zewnętrznego. Otalgia wtórna lub rzutowana to ból ucha, pojawiający się w wyniku patologii zlokalizowanej poza uchem. Złożona sieć neuronowa unerwia ucho w wyniku skomplikowanego rozwoju embriologicznego. Ucho dzieli tę sieć nerwową z innymi narządami, co prowadzi do wielu potencjalnych przyczyn bólu ucha niekoniecznie związanych z samym narządem słuchu.

Pierwotna otalgia występuje najczęściej w wyniku infekcji. Ostre zapalenie ucha środkowego (OZUŚ) jest główną przyczyną pierwotnego bólu ucha środkowego u dzieci. Choroba jest zwykle związana z infekcją górnych dróg oddechowych, kiedy dochodzi do przekrwienia i obrzęku trąbki Eustachiusza. Pomiędzy uchem środkowym a trąbką Eustachiusza znajduje się zwężenie zwane połączeniem kostno-chrzęstnym. Obrzęk trąbki w tym miejscu może uniemożliwić drenaż ucha środkowego. Wówczas dochodzi do nagromadzenia wydzieliny w środkowej partii ucha, co początkowo może generować wysięk, prowadzący do niedrożności i potencjalnego rozwoju bakterii chorobotwórczych.

U dorosłych przewlekłe zapalenie ucha środkowego jest najczęstszą pierwotną przyczyną. Jego patofizjologia jest taka sama jak OZUŚ i może wynikać z infekcji górnych dróg oddechowych lub alergicznego nieżytu nosa. Zakażenia mogą również bezpośrednio wpływać na małżowinę uszną lub przewód słuchowy odpowiednio w zapaleniu okołochrzęstnym, lub zapaleniu ucha zewnętrznego. Jeśli infekcja rozprzestrzeni się na sąsiednią kość, występuje ryzyko zapalenia wyrostka sutkowatego (bolący guzek za uchem na kości) lub złośliwe zapalenie ucha zewnętrznego.

Otalgia wtórna lub rzutowana rozwija się w wyniku patologii w obrębie sieci nerwów czaszkowych, które unerwiają ucho. Opisywane nerwy czaszkowe mają wspólne połączenie między uchem a narządami poza nim. Jeden z teoretycznych mechanizmów rzutowanego bólu ucha stanowi teoria konwergencji, która mówi, że te nerwy zbiegają się na wspólnej ścieżce nerwowej. Biorąc pod uwagę zasięg różnych narządów, które mają wspólne ścieżki unerwienia z uchem, wtórna otalgia może wynikać z wielu różnych narządów.

Następujące, powiązane objawy mogą wskazywać na konkretne pochodzenie bólu ucha:

• przekrwienie zatok – przewlekłe zapalenie błony śluzowej nosa i zatok,
• ból węzłów chłonnych i ucha – najczęściej infekcja,
• bóle zębów lub ból ucha i szczęki – najbardziej prawdopodobna przyczyna zębopochodna, czyli ból ucha od zęba,
• chrypka – patologie strun głosowych,
• zgaga – refluks żołądkowo–przełykowy,
• ból w klatce piersiowej – choroba wieńcowa,
• duszność – choroba płuc,
• ból w górnej części pleców — choroba krążka międzykręgowego lub ból mięśniowo–powięziowy,
• ból głowy, podwójne widzenie, złe samopoczucie, chromanie szczęki, podwójne widzenie – zapalenie tętnicy skroniowej,
• pacjenci mogą również odczuwać ból ucha podczas wczesnej fazy pooperacyjnej wycięcia migdałków.

Jakie badania zrobić, gdy boli ucho – diagnostyka

Pierwszym krokiem w ocenie otalgii jest kompleksowy wywiad i badanie fizykalne. Ocena powinna wykluczyć sygnały ostrzegawcze i czynniki ryzyka w celu postawienia poważnej diagnozy. Ponadto otoskopia, czyli wziernikowanie ucha jest podstawowym etapem badania u pacjentów uskarżających się na ból ucha. Pozwala na bezbolesne uwidocznienie zewnętrznego kanału słuchowego, jak i ewentualnych zmian na błonie bębenkowej. W przypadku zapalenia ucha środkowego takie badanie ujawni zmętnienie, uwypuklenie i unieruchomienie błony bębenkowej.

Dysfunkcja trąbki Eustachiusza jest kolejną częstą przyczyną bólu ucha. Tympanometria ujawni nieprawidłowości, takie jak podciśnienie w uchu środkowym. Kwestionariusz dysfunkcji trąbki Eustachiusza-7 może być również przydatną opcją w warunkach podstawowej opieki zdrowotnej. Natomiast audiometria powinna być każdorazowo brana pod uwagę, jeśli występuje również utrata słuchu.

Jeśli badanie ucha jest prawidłowe i nie stwierdzono oczywistej przyczyny bólu ucha, następnym krokiem jest przeprowadzenie kompleksowej oceny wtórnych źródeł bólu. Ocena kliniczna wymaga odpowiednich badań laboratoryjnych lub obrazowych. Zęby i staw skroniowo–żuchwowy są częstymi źródłami rzutowanego bólu ucha. Pantomogram zapewnia szybki, łatwy i niedrogi sposób uzyskania panoramicznego widoku żuchwy i zębów. Należy pamiętać, że badania obrazowe nie są rutynowo wymagane do oceny zaburzeń stawu skroniowo–żuchwowego.

Tomografia komputerowa kości skroniowej może być wykorzystana do oceny zapalenia kości zlokalizowanych blisko ucha. Co więcej, tomografia i rezonans magnetyczny pomagają w ocenie głowy, zatok, uszu lub szyi, by ocenić możliwość występowania neuropatii nerwów czaszkowych. Warto dodać, że pełna morfologia krwi z rozmazem jest niezwykle pomocna w diagnozowaniu ogólnych infekcji organizmu.

Warto wiedzieć: Zapalenie zatok, jakie daje objawy, jak się je leczy?

Ponadto poniżej wymieniono inne badania obrazowe lub fizykalne, które mogą pomóc w ustaleniu wtórnej przyczyny bólu ucha na podstawie prezentowanych objawów dodatkowych.

• Badanie nosa wykrywające stan zapalny błony śluzowej nosa lub polipów nosa. Może także ujawnić przewlekłe zapalenie zatok przynosowych.
• Badanie jamy ustnej w celu wykrycia próchnicy, luźnych wypełnień, owrzodzeń aftowych, nieprawidłowych narośli lub ropni. Badanie palpacyjne wewnątrz jamy ustnej pomaga w wykryciu wydłużonego wyrostek rylcowaty kości skroniowej, który pojawia się w zespole Eagle'a.
• Badanie stawu skroniowo-żuchwowego oceniające tkliwość mięśni skroniowych, skrzydłowych bocznych/przyśrodkowych lub mięśni żwaczy.
• Badanie głowy, by ocenić ślinianki przyuszne lub stwierdzić inne patologie gruczołów ślinowych. Może ujawnić guzy gruczołów ślinowych lub zapalenie ślinianek. Tkliwość wzdłuż tętnicy skroniowej wskazuje na prawdopodobne zapalenie opisywanego naczynia krwionośnego.
• Badanie szyi w celu wykrycia limfadenopatii (powiększonych węzłów chłonnych) lub patologii tarczycy.
• Obrazowe badanie kręgosłupa szyjnego identyfikujące patologie tego odcinka lub powiązane problemy układu mięśniowo–szkieletowego. Może ujawnić ból mięśniowo-powięziowy lub chorobę zwyrodnieniową dysku szyjnego.
• Pełne badanie nerwów czaszkowych w poszukiwaniu neuropatii nerwów: nerwobólu nerwu trójdzielnego, językowo–gardłowego, klinowo–podniebiennego, potylicznego, nerwu błędnego lub zespół Ramsaya Hunta (zmiany pęcherzykowe, charakterystyczne dla zakażenia półpaścem ucha)
• Badania serca, płuc lub jamy brzusznej, aby potwierdzić ból rzutowany z narządów odległych od ucha.

Ból ucha – leczenie

Leczenie pierwotnego lub rzutowanego bólu ucha zależy przede wszystkim od przyczyny.

Jeśli u pacjenta nie ma sygnałów ostrzegawczych, czynników ryzyka poważnej choroby, takiej jak nowotwór złośliwy ani objawów klinicznych rzutowanego bólu ucha, wówczas uzasadnione jest wypróbowanie podstawowych leków na ból ucha – niesteroidowych środków przeciwzapalnych, na przykład ibuprofenu. Jeśli objawy utrzymują się przez ponad 4 tygodnie, należy rozważyć skierowanie do specjalisty i wykonanie wszelkich, niezbędnych badań wymienionych powyżej.

Leki na ból ucha i inne preparaty apteczne

Leczenie otalgii zależy od rozpoznania. Najczęściej są to stany zapalne, szczególnie zapalenie ucha środkowego. Wówczas podstawę leczenia nadal stanowią leki przeciwbólowe dostępne bez recepty. Zatem co na ból ucha u dziecka? Odpowiedź jest prosta: paracetamol co 4–6 godzin lub ibuprofen co 8 godzin. Zaleca się, by oba leki łączyć naprzemiennie, co zwiększa działanie przeciwzapalne i przeciwbólowe. Jeśli niesteroidowe leki przeciwzapalne okażą się zbyt słabe u dorosłych, wówczas lekarz może wprowadzić słaby lek opioidowy, np. tramadol.

Czy krople na ból ucha z antybiotykiem są konieczne? Antybiotyki na ból ucha nie powinny być włączane od 1. dnia choroby, wyjątek stanowią osoby:

• poniżej 6. miesiąca życia,
• z gorączką powyżej 39 stopni Celsjusza oraz silnym bólem i wymiotami,
• z wyciekiem z ucha,
• poniżej 2. roku życia w przypadku obustronnego OZUŚ lub ciężkiego przebiegu,
• z grupy zwiększonego ryzyka – np. osoby z zespołem Downa, upośledzeniem słuchu, wadami twarzoczaszki, nawrotowym zapaleniem ucha.

Ponadto antybiotyki najczęściej są wdrażane, gdy nie nastąpi poprawa w zakresie objawów po 2-3 dniach stosowania niesteroidowych leków przeciwzapalnych.

Natomiast wtórne przyczyny bólu ucha obejmują szeroką gamę diagnoz. Jednym z godnych uwagi punktów postępowania jest potrzeba pilnego skierowania i leczenia sterydami zapalenia tętnicy skroniowej (rzadkiej przyczyny wtórnej otalgii). Terapia jest przeprowadzana w zupełnie inny sposób, gdy odnosi się do podstawowego stanu chorobowego, takiego jak nowotwór złośliwy, próchnica zębów, choroba stawu skroniowo–żuchwowego, choroba wieńcowa lub refluks żołądkowo–przełykowy.

Ból ucha – warto wiedzieć

• Czy ból ucha może promieniować na zęby?

Zdarza się, że zaniedbana higiena jamy ustnej, ubytki, próchnica lub przewlekłe stany zapalne mogą szerzyć się do innych narządów w obrębie czaszki. Zębopochodny ból ucha powinien zostać skonsultowany z lekarzem dentystą celem leczenia przyczyny stomatologicznej.

• Co może oznaczać ból ucha po czyszczeniu patyczkiem?

Laryngolodzy przestrzegają, że ucho zewnętrzne czyści się samodzielnie i nie ma potrzeby używania patyczków higienicznych. Wystarczy delikatne przemycie kanału słuchowego wodą. Ból ucha po czyszczeniu patyczkiem najczęściej oznacza uraz mechaniczny w obrębie zewnętrznego kanału słuchowego lub błony bębenkowej. Taki stan zwiększa ryzyko infekcji, a nawet może dojść do przerwania ciągłości błony bębenkowej, kiedy to pojawia się niewielkie krwawienie i osłabienie słuchu.

•  Czy możliwe jest zapalenie ucha bez bólu?

Tak, zapalenie ucha może przebiegać bez bólu czy gorączki.

Bibliografia