Żołądek bez tajemnic – budowa, funkcje, choroby i sposoby dbania o żołądek

1. Gdzie znajduje się żołądek? Położenie
2. Budowa żołądka
3. Funkcje żołądka
4. Flora bakteryjna – rodzaje bakterii w żołądku
5. Problemy z żołądkiem – niepokojące objawy
6. Możliwe choroby żołądka – co warto o nich wiedzieć?
7. Diagnostyka – jak można zbadać żołądek?
8. Jak dbać o żołądek – dieta i inne metody wsparcia

Gdzie znajduje się żołądek? Położenie 

Żołądek to część układu trawienia, położona pomiędzy przełykiem (połączonym przez wpust) a dwunastnicą (połączoną przez odźwiernik). Jego kształt przypomina literę „J”. Wymiary żołądka wahają się zwykle między 20-30 cm długości i 12-14 cm szerokości. Wiele zależy jednak od stopnia rozciągnięcia jego ścian i wypełnienia organu przez pokarm. Orientacyjna objętość żołądka wynosi od 2 do nawet 4 litrów u osoby dorosłej (niektóre źródła podają od 1 do 3 litrów) i zaledwie 50 ml u noworodka. 

Gdyby spojrzeć na położenie żołądka w relacji do innych narządów i fragmentów ciała ludzkiego, to organ ten leży na wysokości rozciągającej się od 11. kręgu piersiowego do 3. lub 4. kręgu lędźwiowego. 

Sprawdź nasze oferty: Preparaty wspomagające trawienie

Budowa żołądka 

Żołądek jest zbudowany z kilku warstw, które leżą jedna na drugiej. Najbardziej na zewnątrz położona jest błona surowicza. Jej zadaniem jest produkcja płynu surowiczego, który zmniejsza tarcie i pozwala na swobodne przemieszczanie się organu względem innych tkanek. Nabłonek surowiczy jest połączony z tkanką łączną, która stabilizuje żołądek. 

Drugą warstwą jest błona mięśniowa, zwana mięśniówką. Jest ona zbudowana z tkanki mięśniowej gładkiej, która działa niezależnie od woli człowieka, jest w stanie pracować przez bardzo długi czas (z niską intensywnością). W zależności od miejsca żołądka, błona mięśniowa jest zbudowana nieco inaczej: 

• na krzywiznach mniejszej i większej – czyli po bokach organu – występuje warstwa podłużna,  

• w „ujściu” żołądka ( blisko odźwiernika) występuje warstwa okrężna,  

• na dnie żołądka (wbrew nazwie leży ono najbliżej przełyku, a nie dwunastnicy) pojawia się błona mięśniowa skośna. 

Trzecia z kolei jest warstwa podśluzowa. Jej zadaniem jest odżywianie i zapewnienie responsywności ostatniej warstwy – śluzowej – która jako jedyna ma kontakt ze środowiskiem zewnętrznym (np. pokarmem). 

Żołądek jest bardzo silnie unerwiony. Dochodzą do niego zarówno współczulne, jak i przywspółczulne części układu nerwowego, w tym najdłuższy nerw w organizmie człowieka, tzw. nerw błędny. Dzięki temu możliwa jest pełna automatyzacja funkcji żołądka, a zwłaszcza pobudzenie i hamowanie ruchów perystaltycznych oraz funkcji wydzielniczych. 

Niekiedy budowę żołądka dzieli się również na proksymalną, w której przechowywany jest pokarm, oczekujący na strawienie oraz dystalną, gdzie zachodzi rozdrabnianie pokarmu na mniejsze części i mieszanie go. Motoryka poszczególnych części żołądka jest regulowana przez wydzielanie różnego rodzaju związków chemicznych, które wpływają na zmniejszanie się lub rozciąganie jego „komór”. 

Funkcje żołądka 

Zasadniczą funkcją żołądka jest mechaniczne rozdrabnianie i mieszanie spożytego pokarmu. Część proksymalna żołądka co do zasady znajduje się w stanie skurczu dzięki aktywacji nerwu błędnego. Kiedy zostanie spożyty pokarm, objętość organu zwiększa się, a funkcja nerwu błędnego zostaje wyciszona. Skurcze żołądka są hamowane m.in. przez sekretynę. Z kolei gastryna oraz nerw błędny pobudzają jego perystaltykę. 

Obok działania mechanicznego, niezwykle istotną funkcję odgrywa szereg enzymów trawiennych i substancji, które są wydzielane przez błonę śluzową żołądka, a dokładniej znajdujące się w niej gruczoły: 

• gruczoły żołądkowe właściwe – produkują kwas żołądkowy, składający się m.in. z kwasu solnego, podpuszczki, pepsynogenu, lipazy żołądkowej oraz wody, 

• gruczoły wpustowe – produkują śluz oraz lizozym, 

• gruczoły odźwiernikowe – produkują śluz. 

Obok gruczołów, wspomagających trawienie pokarmu, w ścianie żołądka są zlokalizowane również komórki produkujące hormony oraz substancje hormonopodobne, które regulują cały proces trawienia. Są to przede wszystkim komórki enteroendokrynowe oraz komórki G. Produkują one m.in.: 

• serotoninę, 

• motylinę, 

• grelinę, 

• somatostatynę, 

• substancję P, 

• gastrynę, 

• histaminę. 

Poza rozdrabnianiem i trawieniem pokarmu żołądek jest odpowiedzialny również za wyjałowienie dostarczanych do niego treści, przede wszystkim poprzez wydzielany w jego obrębie lizozym oraz kwas solny. Odczyn soku żołądkowego wynosi od 1,5 do 2,5. Jest więc bardzo niski i skutecznie likwiduje większość patogenów. 

Warto wskazać, że perystaltyka żołądka działa w sposób, który gwarantuje utrzymanie kontaktu pokarmu ze ścianą żołądka bez względu na to, czy treść została dostarczona na początku posiłku, czy też pod jego koniec. Po prostu kolejne treści rozsuwają na boki znajdujący się w przewodzie pokarmowym pokarm, ponieważ ściany żołądka są bardzo plastyczne. 

Co jest trawione w żołądku? 

W żołądku trawione są przede wszystkim białka, ale nie tylko. Zachodzi tam końcowy etap trawienia cukrów (nawet 40% polisacharydów) do czasu inaktywowania przez kwas solny amylazy wydzielanej m.in. przez ślinianki. Rozpoczyna się również trawienie tłuszczów, które następnie przebiega m.in. w jelicie cienkim. 

Trawienie białek jest procesem wieloetapowym. Pepsynogen – pod wpływem działania kwasu solnego – jest przekształcany w pepsynę. Jej zadaniem jest rozłożenie białek do mniejszych łańcuchów polipeptydowych. Następnie lipaza żołądkowa, czyli enzym znajdujący się w soku żołądkowym, rozkłada tłuszcze, które są wstępnie zemulgowane (np. jaja, mleko, śmietanę). 

Tłuszcze, które trafią do żołądka jako niezemulgowane, są rozkładane przez żółć wydzielaną przez wątrobę i gromadzoną w pęcherzykach żółciowych. Substancja ta po spożyciu tłuszczów jest uwalniana do wstępnego odcinka jelita cienkiego – dwunastnicy. 

Posiłki trawione są przez od 3 do nawet 5 godzin. Następnie przez kolejne 4 do 6 godzin odbywa się wchłanianie z pokarmu składników odżywczych. Przez 10 do 12 godzin resztki pokarmowe przebywają w jelicie grubym, gdzie odzyskiwane są jeszcze substancje odżywcze i powstają masy kałowe. 

Flora bakteryjna – rodzaje bakterii w żołądku 

Ze względu na silnie kwaśne środowisko żołądka, występuje w nim niewiele mikroorganizmów w stosunku do pozostałych elementów przewodu pokarmowego człowieka. Większość bakterii po prostu wymiera i jedynie nieliczne są w stanie przeżyć w stałym kontakcie z sokiem żołądkowym. Szacuje się, że u zdrowej osoby w żołądku występuje „zaledwie” 10 CFU (ang. Colony Forming Unit) bakterii na gram treści. Dla porównania dwunastnica zawiera ich od 101 do 109 CFU na gram treści, a w jelicie grubym jest ich między 1010 a 1012 CFU na gram treści. 

Flora bakteryjna żołądka cechuje się również znacznie mniejszą różnorodnością od tej, którą znajdziemy w innych częściach przewodu pokarmowego. W jelicie grubym wyróżnia się około 800 gatunków bakterii, a także archeony. W żołądku występują przede wszystkim: 

• Helicobacter pylori, 

• Lactobacillus, 

• Streptococcus. 

Obok nich wyróżnia się też grzyby drożdżoidalne Candida albicans.  

Gram-ujemna bakteria Helicobacter pylori jest jedną z głównych przyczyn choroby wrzodowej żołądka i dwunastnicy. Zwiększa również ryzyko występowania zapalenia żołądka i występowania wrzodów trawiennych. Światowa Organizacja Zdrowia jeszcze na początku XXI wieku szacowała, że Helicobacter pylori występuje u 70% mieszkańców państw rozwijających się oraz 30% mieszkańców państw silnie rozwiniętych. Patogen jest silnie zaraźliwy i przenosi się przede wszystkim poprzez zanieczyszczenia na rękach. Zakażenie Helicobacter pylori jest trudne do eradykacji i wymaga zastosowania odpowiedniej kombinacji antybiotyków. 

Sprawdź oferty: Preparaty probiotyczne

Problemy z żołądkiem – niepokojące objawy 

Problemy z żołądkiem pojawiają się przede wszystkim w obrębie przewodu pokarmowego. Najczęstszym problemem jest niestrawność. Objawia się ona uczuciem sytości – niewspółmiernym jednak do spożytego posiłku, a także wyraźnym dyskomfortem, odczuwanym w żołądku. Niekiedy towarzyszy mu również uporczywy, narastający ból lub zgaga. Objawy mogą wystąpić zarówno w dzień, jak i w nocy. Niekiedy częściową ulgę przynosi spożycie niewielkiego posiłku.

Przeczytaj: Przyczyny i objawy problemów z trawieniem

W przypadku występowania chorób wrzodowych lub nowotworów u pacjentów mogą pojawiać się krwawe wymioty, ciemne stolce oraz dotkliwy ból (w przypadku pęknięcia wrzodu). 

Objawami chorób żołądka, które powinny skłonić chorego do wizyty u gastrologa jest też niekontrolowany spadek masy ciała oraz utrata apetytu bez wyraźnej przyczyny. 

Jeżeli u pacjenta wykształcił się nowotwór żołądka to, w zależności od umiejscowienia guza, symptomy mogą obejmować nudności lub zaburzenia połykania. Warto pamiętać, że nie wszystkie objawy mają charakter stały i występują u każdego pacjenta z równym natężeniem. Z tego względu dolegliwości ze strony układu pokarmowego powinny być diagnozowane możliwie szybko. 

Możliwe choroby żołądka – co warto o nich wiedzieć? 

Gastrolodzy rozróżniają wiele chorób żołądka. Które z nich zdarzają się najczęściej i jakie są ich przyczyny? 

Schorzeniem autoimmunologicznym jest metaplastyczne zapalenie błony śluzowej (ang. autoimmune metaplastic atrophic gastritis), które objawia się stopniowym zanikiem wewnętrznej warstwy nabłonka wyściełającego organ. Jego występowanie jest uwarunkowane genetycznie, a osoby, które już cierpią na inne choroby autoimmunologiczne lub metaboliczne znajdują się w grupie ryzyka. 

Inną chorobą jest zapalenie błony śluzowej żołądka. Tym terminem określa się wszystkie przypadki stanów zapalnych, w wyniku których dochodzi do miejscowego uszkodzenia błony śluzowej. Stan zapalny może być wywołany zarówno przez inną chorobę, nadmierne wydzielanie żółci, ale także leki lub alkohol. 

Stosunkowo często występującą chorobą jest też rak żołądka. Dotyka on dwukrotnie częściej mężczyzn niż kobiet – rocznie odnotowuje się około 5 tysięcy nowych zachorowań i tyle samo zgonów z powodu tego typu nowotworu. O pojawieniu się zmian decydują nie tylko czynniki genetyczne, ale w znacznej mierze również środowiskowe. Do czynników ryzyka zalicza się m.in.: 

• palenie tytoniu, 

• nadmierną masę ciała, 

• zakażenie bakterią Helicobacter pylori, 

• spożywanie żywności wysokoprzetworzonej, bogatej w azotany. 

Diagnostyka – jak można zbadać żołądek? 

Podstawową metodą diagnostyczną w przypadku chorób żołądka jest gastroskopia. Polega ona na wprowadzeniu do przewodu pokarmowego pacjenta elastycznego przewodu zakończonego kamerą, która pozwala obejrzeć stan nabłonka i ewentualne zmiany, jakie zachodzą w żołądku. 

Jako metody uzupełniające stosuje się RTG, pozwalające zarejestrować kształt, czynności ruchowe żołądka oraz ewentualne guzy w jego wnętrz. Badanie wykonuje się na czczo i wymaga zastosowania półpłynnego środka cieniującego w postaci papki barytowej. Jej głównym składnikiem jest wodna zawiesina siarczanu baru. 

Jedną z metod wykrycia Helicobacter pylori jest przeprowadzenie testów z krwi na obecność przeciwciał. Badanie wykonuje się w dowolnym punkcie pobrań, a wyniki dostępne są zwykle tego samego lub następnego dnia. Podobną funkcję pełnią testy oddechowe na obecność izotopu węgla w wydychanym powietrzu. 

Badanie żołądka pośrednio przeprowadza się poprzez analizę próbek kału. Ma ona na celu wykrycie krwi w stolcu, która może wskazywać na obecność wrzodów, ale też nowotworów. 

Jak dbać o żołądek – dieta i inne metody wsparcia 

W profilaktyce chorób żołądka bardzo ważne są codzienne zdrowe nawyki. Przede wszystkim należy przyjrzeć się swojej diecie. W diecie na żołądek należy ograniczyć spożycie tłustych, smażonych produktów, alkoholu oraz silnie przyprawionych potraw. Zarówno sól, jak i ostre przyprawy podrażniają żołądek. Zaleca się ograniczenie spożycia alkoholu, ale także leków. Ich nadużywanie bywa jedną z przyczyn choroby wrzodowej. 

Obok diety, warto zadbać też o stosowanie odpowiednich preparatów ochronnych. Najczęściej będą to leki osłonowe oraz inhibitory pompy protonowej, które hamują wydzielanie kwasu solnego (np. omeprazol, pantoprazol). 

Doraźnie pacjenci mogą stosować napary z ziół, np. rumianku, mięty lub dziurawca. Popularnym i często skutecznym środkiem na niestrawność są również krople żołądkowe. Należy jednak podkreślić, że nie zastąpią one terapii zaleconej przez lekarza. 

Sprawdź oferty: Herbaty ziołowe

Żołądek pełni niezwykle istotną funkcję w całym procesie przetwarzania spożytego pokarmu, dlatego warto o niego dbać i utrzymywać go w zdrowiu. W razie utrzymującej się bolesności lub wystąpienia innych niepokojących objawów, chory powinien jak najszybciej skorzystać z profesjonalnej konsultacji lekarskiej. 

Bibliografia