Czym są meningokoki — objawy, leczenie i szczepionki

Spis treści:

1. Czym są meningokoki i jakie choroby wywołują?
2. Objawy zakażenia meningokokowego — jak je rozpoznać i kiedy zgłosić się do lekarza?
3. Leczenie meningokoków — jakie metody są skuteczne w zwalczaniu choroby?
4. Szczepionki przeciwko meningokokom — jak działają i kiedy warto je stosować?
5. Skutki zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych obejmują?
6. Jak zapobiegać zakażeniom meningokokami?

Czym są meningokoki i jakie choroby wywołują? 

Meningokoki, a dokładniej dwoinki zapalenia opon mózgowych (łac. Neisseria meningitidis), to bakteria określana jako ziarenkowce Gram-ujemne, które wytwarzają groźne endotoksyny. Ten wewnątrzkomórkowy patogen wywołuje zakażenia wyłącznie wśród ludzi. Szacuje się, że u około 10-20 proc. światowej populacji dwoinka zapalenia opon mózgowych zasiedla jamę nosowo-gardłową i nie wywołuje żadnych objawów. Takie osoby określa się mianem nosicieli bezobjawowych, stanowiących częste źródło zakażenia.  

Do grup szczególnie narażonych na kontakt z meningokokami i zarażenie należą: 

• dzieci w wieku przedszkolnym, uczęszczające do placówek opiekuńczych;

• młodzież w bursach i studenci w akademikach, czyli młode osoby przebywające w dużych skupiskach ludzi; 

• pracownicy ochrony zdrowia;

• żołnierze w koszarach;

• osoby w domach opieki społecznej. 

Spośród meningokoków wyróżniono 12 serogrup. W Europie za zakażenie inwazyjne odpowiadają serogrupy: A, B, C, W-135, Y. Z kolei w Polsce 70 proc. infekcji jest wywołanych przez grupę B a pozostałe 30 proc. przez grupę C.  

Meningokoki najbardziej zagrażają niemowlętom, dzieciom do 4. roku życia, młodzieży w wieku 15-24 lat. Inne czynnika ryzyka zwiększające prawdopodobieństwo infekcji meningokokami obejmują: 

• palenie papierosów czynne lub bierne;

• poprzedzająca lub aktualnie trwająca infekcja układu oddechowego;

• przebywanie w ciepłym i suchym klimacie o niskiej wilgotności powietrza;

• nabyty lub wrodzony niedobór odporności;

• infekcja, która przebiega wraz z gorączką;

• przebywanie w zbiorowiskach i zatłoczonych pomieszczeniach;

• podróże do terenów objętych epidemią meningokoków;

• niedożywienie i wyniszczenie organizmu (często towarzyszy chorobom onkologicznym).

Sprawdź ofertę: Żywienie medyczne

Objawy zakażenia meningokokowego – jak je rozpoznać i kiedy zgłosić się do lekarza? 

Do zakażenia meningokokami dochodzi na drodze kropelkowej (np. kaszel i kichanie) i przez kontakt bezpośredni (np. pocałunek). Średni czas wylęgania choroby trwa od 3 do 4 dni, przy czym pierwsze objawy mogą pojawić się już po 2 lub dopiero po 10 dniach od kontaktu z osobą zainfekowaną.  

Meningokoki powodują zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych i/lub sepsę. Obie choroby jednocześnie składają się na inwazyjną chorobę meningokokową.  

Objawy zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych czy sepsy rozwijają się gwałtownie i szybko. Początkowo występują niespecyficzne symptomy grypopodobne: 

• ból głowy, 

• ból mięśni, 

• gorączka, 

• złe samopoczucie, 

• nudności, 

• wymioty, 

• rozdrażnienie. 

Po kilku godzinach, do wyżej wymienionych dolegliwości, dołączają kolejne określane jako czerwone flagi, czyli objawy ostrzegawcze: 

• ochłodzenie dystalnych części ciała;

• zmiana koloru skóry;

• ból kończyn lub stawów; 

• wydłużenie powrotu włośniczkowego powyżej 3 sekund – powrót włośniczkowy można zbadać poprzez uciśnięcie płytki paznokcia, aż zblednie. Palec powinien się ponownie zaróżowić w czasie do 2 sekund. 

W przypadku zakażenia meningokokami najbardziej charakterystycznym objawem są krwiste wybroczyny na skórze. Powstają na skutek powikłań zatorowo-zakrzepowych w naczyniach skórnych. Jeśli wysypka nie ustępuje pomimo ucisku (przyłożenie dna szklanki do zmian skórnych), chory najprawdopodobniej cierpi na infekcję meningokokową i należy jak najszybciej podjąć leczenie. Zmiany skórne pojawiają się w 7-10 godzin od pierwszych objawów grypopodobnych i świadczą o rozwijającej się sepsie. 

Bakteryjne zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych może powodować także tachykardię (przyspieszone bicie serca) i tachypnoe (przyspieszona częstość oddechów) z jednocześnie niskim ciśnieniem tętniczym, zmniejszonym wydalaniem moczu, zwiększonym pragnieniem oraz zaburzeniami świadomości. Wymienione objawy świadczą o toczącym się wstrząsie. 

Finalnie rozwijają się objawy uogólnionego zakażenia oraz zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych: 

• silny ból głowy;

• przeczulica skórna – bardzo charakterystyczny sygnał infekcji meningokokowej;

• objawy oponowe;

• fotofobia (światłowstręt);

• drgawki;

• zaburzenia świadomości;

• objawy zwiększonego ciśnienia wewnątrzczaszkowego – nudności, wymioty, pogorszenie widzenia, zaburzenia równowagi, senność;

• ogniskowe objawy neurologiczne – np. drętwienie. 

Pełen obraz kliniczny inwazyjnej choroby meningokokowej może nie występować u najmłodszych dzieci (do 2. roku życia). Maluchy prezentują takie symptomy zakażenia meningokokami jak: 

• nadmierna senność;

• przeczulica skórna – charakterystyczna dla niemowląt;

• niechęć wobec jedzenia;

• rozdrażnienie;

• płacz nasilający się przy próbie przytulenia dziecka (nieukojony płacz);

Leczenie meningokoków – jakie metody są skuteczne w zwalczaniu choroby?

W leczeniu zakażenia meningokokami, a w szczególności podczas inwazyjnej choroby meningokokowej, liczy się czas. Z tego powodu wprowadza się leczenie empiryczne – dziecko otrzymuje antybiotyk o szerokim spektrum działania jeszcze przed wykryciem konkretnej etiologii choroby. Natomiast po uzyskaniu wyników posiewu krwi i poznaniu dokładnej przyczyny zakażenia terapia zostaje odpowiednio dopasowana, celując w konkretny patogen. Niestety, na wyniki posiewu krwi trzeba poczekać co najmniej 3 doby, z czego wynika podanie antybiotyku o największej skuteczności wobec najbardziej prawdopodobnego drobnoustroju.  

Co więcej, konieczność jak najszybszego podjęcia leczenia od pojawienia się pierwszych objawów jest podyktowana zwiększonym ryzykiem powikłań, szczególnie neurologicznych, w przypadku opóźnionego włączenia antybiotykoterapii. Wytyczne określają, że leczenie powinno rozpocząć się w czasie 3 godzin od pierwszego kontaktu z opieką medyczną. Jeśli zaś pacjent jest już w szpitalu, antybiotykoterapię należy włączyć w ciągu 1. godziny, a najlepiej 30 minut.  

Antybiotykoterapia empiryczna podczas zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych opiera się najczęściej na dożylnym podawaniu cefalosporyny III generacji (cefotaksym lub ceftriakson) z wankomycyną przez 10-14 dni. W przypadku potwierdzenia zakażenia meningokokowego leczenie skraca się do 7 dni. 

Ponadto leczenie zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych może wymagać wprowadzenia: 

• dożylnej płynoterapii;

• żywienia dojelitowego lub pozajelitowego;

• leczenia przeciwobrzękowego i przeciwzapalnego;

• leczenia drgawek;

• leczenia obrzęku mózgu;

• leczenia zaburzeń krzepnięcia.  

U noworodków stosuje się ampicylinę z cefotaksymem lub aminoglikozydem.  

Ponadto dzieciom, ale także dorosłym, wyłącznie w przypadku bakteryjnego (meningokokowego) zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych zaleca się podanie sterydów – deksametazonu. Po wykonaniu posiewu z krwi i wykluczeniu ropnego zapalenia opon lub innej przyczyny leczenie sterydem musi zostać przerwane. 

Podawanie leków sterydowych niesie korzyści takie jak: 

• zmniejszenie ryzyka wystąpienia miejscowych zaburzeń neurologicznych;

• zmniejszenie prawdopodobieństwa utraty bądź uszkodzenia słuchu;

• zmniejszenie śmiertelności. 

Szczepionki przeciwko meningokokom – jak działają i kiedy warto je stosować? 

Za większość ciężkich infekcji opon rdzeniowo-mózgowych odpowiadają meningokoki. Szczepienie dostępne w Polsce jest przeprowadzane za pomocą szczepionek skoniugowanych lub białkowych. Wszystkie są szczepionkami nieżywymi, zawierającymi fragmenty bakterii dwoinki zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych. 

Wśród szczepionek skoniugowanych wyróżnia się 2 rodzaje preparatów – przeciwko grupie C lub 4-walentna przeciw serogrupom A, C, W-135 i Y. Pierwsza ze szczepionek może być podana po ukończeniu 2. miesiąca życia dziecka (od 3. miesiąca) w 1 lub 2 dawkach w zależności od wieku pacjenta. Z kolei druga szczepionka skoniugowana jest zalecana już od 7. miesiąca życia w 1-3 dawkach w zależności od wieku pacjenta. 

Warto dodać, że wyłącznie szczepionki skoniugowane zmniejszają liczbę bezobjawowych nosicieli meningokoków.  

Szczepionka białkowa przeciwko serogrupie B może być podawana od 3. miesiąca życia, a liczba dawek jest zależna od wieku pacjenta, w którym podano 1. dawkę oraz rodzaju preparatu.   

Szczepienia przeciwko meningokokom są zalecane: 

• wśród niemowląt od ukończenia 6. miesiąca życia lub 7. tygodnia życia w zależności od wybranego preparatu;

• dzieci i dorośli narażeni na ryzyko inwazyjnej choroby meningokokowej – bliski kontakt z materiałem zakaźnym (np. pracownicy ochrony zdrowia), osoby przebywające w zbiorowiskach (przedszkola, żłobki, domy opieki, itp.), podróżujące;

• dzieci i dorośli z wrodzonymi lub nabytymi niedoborami odporności, asplenią, zakażeniem HIV, przewlekłą chorobą nerek i wątroby, leczonych ekulizumabem;

• nastolatkom szczególnie narażonym na infekcje i seniorom powyżej 65. toku życia.

Przeczytaj także: Szczepionki na ospę wietrzną i półpaśca 

Skutki zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych obejmują?

Bakteryjne zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych o podłożu Neisseria meningitidis często wywołuje powikłania w postaci: 

• upośledzenia umysłowego, 

• mózgowego porażenia dziecięcego, 

• utraty słuchu, 

• wodogłowia, 

• padaczki, 

• objawów neurologicznych – porażenie spastyczne, niedowłady.  

Jak zapobiegać zakażeniom meningokokami? 

Zapobieganie zakażeniom meningokokami to przede wszystkim szczepienia ochronne i profilaktyka poekspozycyjna.   

Osoby, które miały kontakt z osobami zakażonymi meningokokami nawet na około 7 dni przed pojawieniem się objawów, powinny zostać poddane odpowiedniej profilaktyce. Wówczas stosuje się jeden z wybranych antybiotyków – ciprofloksacyna, ceftriakson lub rifampicyna. Lek podawany jest jednorazowo, jedynie rifampicyna wymaga podania 2 dawek.  

Bibliografia