Odkleszczowe zapalenie mózgu

Odkleszczowe zapalenie mózgu to choroba wirusowa wywołana przez flawiwirusy przenoszone przez kleszcze. Choć występuje znacznie rzadziej niż borelioza i ma zupełnie inne podłoże, potrafi być niebezpieczna dla zdrowia, a powikłania utrzymują się nawet kilka miesięcy. Czym jest kleszczowe zapalenie mózgu, jak je rozpoznać i jak z nim walczyć? 

Spis treści:

---

1. Kleszczowe zapalenie mózgu – czym jest?
2. Odkleszczowe zapalenie mózgu – objawy
3. Szczepienie przeciw kleszczowemu zapaleniu mózgu
4. Kto powinien się zaszczepić na kleszczowe zapalenie mózgu?

Kleszczowe zapalenie mózgu – czym jest? 

Kleszczowe zapalenie mózgu (określane również jako KZM) to choroba wirusowa o ostrym przebiegu, która atakuje ośrodkowy układ nerwowy. Nosicielem wirusa z rodziny Flaviviridae są małe gryzonie, a znacznie częściej kleszcze i to od tych ostatnich choroba wzięła swoją nazwę. Sporadycznie do zarażenia kleszczowym zapaleniem mózgu może dochodzić również drogą pokarmową poprzez spożycie mleka zakażonych zwierząt. 

Co ciekawe okazuje się, że na tę chorobę częściej chorują osoby dorosłe niż dzieci, ale nie przenosi się ona między ludźmi (do zakażenia może dojść wyłącznie poprzez kontakt z zarażonym organizmem zwierzęcym). Z danych opublikowanych przez Państwowy Zakład Higieny wynika, że na KZM najczęściej chorują osoby w wieku 35-54 lat. Pomimo rosnącej świadomości społecznej ilość przypadków na przestrzeni ostatnich kilku lat utrzymuje się na względnie stałym poziomie 150-250 rocznie. Szacuje się, że prawdopodobieństwo zachorowania pełnoobjawowego u mieszkańca Europy Środkowej waha się między 0,003 a 0,75%. 

Pierwszy etap odkleszczowego zapalenia mózgu to stopniowe namnażanie się wirusów w komórkach skóry oraz najbliższych względem miejsca ugryzienia węzłach chłonnych. Następnie dostają się one do naczyń krwionośnych i są rozprowadzane po całym organizmie. Jeśli organizm chorego nie zdoła sam wyeliminować zagrożenia, dochodzi do przekształcenia się choroby w jej pełnoobjawową odmianę i stopniowej destrukcji komórek naczyń mózgowych oraz komórek mózgu. 

Przeczytaj więcej: Borelioza, objawy, leczenie, rumień w boreliozie

Odkleszczowe zapalenie mózgu – objawy 

Kleszczowe zapalenie mózgu może występować w dwóch postaciach – zwiastunowej oraz neuroinfekcji. Ta pierwsza jest częstsza i przebiega lżej, druga występuje jedynie u niewielkiej części pacjentów, ale wiąże się z poważnymi powikłaniami, których skutki mogą utrzymywać się przez wiele miesięcy. 

Faza zwiastunowa trwa zwykle około 7 dni. Jej przebieg przypomina zwykle grypę, a objawy obejmują: 

• ból głowy, mięśni i stawów; 

• gorączkę do 38°C; 

• biegunkę, ból brzucha i nudności. 

Jeśli po kilku dniach organizm sam zwalczy chorobę, KZM nie jest rozpoznawane, ponieważ same objawy zwiastunowe są bardzo niespecyficzne. Dużo łatwiej zdiagnozować chorobę w przypadku przejścia zakażenia do drugiego stadium, pełnoobjawowego (tzw. faza neuroinfekcji). Na tym etapie jej przebieg może przypominać zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych oraz zapalenie mózgu lub móżdżku i obejmuje: 

• wysoką gorączkę (nawet do 40°C); 

• zawroty głowy, nudności, wymioty; 

• zaburzenia świadomości, koncentracji i pamięci; 

• omdlenia. 

W szczególnie ciężkich przypadkach pacjent może nawet zapaść w śpiączkę, stwierdza się także zaburzenia czucia, niedowład kończyn, które wymagają rehabilitacji po ustąpieniu choroby. 

Objawy kleszczowego zapalenia mózgu zwykle ustępują samoczynnie po około 2 tygodniach, nawet jeśli choroba przeszłą w fazę pełnoobjawową. Zdarza się jednak, że utrzymują się nawet do 2-3 miesięcy. 

Ustalenie, z jaką chorobą mamy do czynienia na wstępnym etapie jest praktycznie niemożliwe. Dopiero po przewiezieniu chorego do szpitala można przeprowadzić testy z surowicy na obecność przeciwciał, a także badanie płynu mózgowo-rdzeniowego pod tym kątem. Zwłaszcza to drugie badanie jest nieprzyjemne, ponieważ polega na przeprowadzeniu punkcji lędźwiowej. 

Ze względu na niską specyficzność objawów KZM nie wypracowano odrębnego protokołu postępowania. Na wstępnym etapie zwiastunowym zaleca się obniżanie temperatury poprzez stosowanie leków przeciwgorączkowych i zagwarantowanie dostępu do opieki medycznej. Dopiero po przerodzeniu się choroby w postać pełnoobjawową rekomenduje się hospitalizację chorego. 

Objawy odkleszczowego zapalenia mózgu ustają całkowicie, choć tempo rekonwalescencji zależy od wielu czynników, w tym wieku i ogólnego stanu zdrowia chorego. W przypadku rozwinięcia się pełnoobjawowego KZM nawet po ustąpieniu dolegliwości zaleca się ograniczenie wysiłku fizycznego przynajmniej na czas kilku tygodni. Przechorowanie kleszczowego zapalenia mózgu daje pełną odporność na patogen w przyszłości. 

Szczepienie przeciw kleszczowemu zapaleniu mózgu 

Szczepienie na odkleszczowe zapalenie mózgu to jeden ze skuteczniejszych sposobów profilaktyki chorobowej. Realizuje się je w trzech etapach. Drugą dawkę szczepionki należy przyjąć w okresie od 1 do 3 miesięcy po pierwszej iniekcji, a ostatnią od 6 do 15 miesięcy po pierwszej dawce. 

Zwykle szczepienie na odkleszczowe zapalenie mózgu powoduje wytworzenie się przeciwciał już po drugiej dawce. Dla pełnej ochrony zaleca się podanie również trzeciej dawki szczepionki. Ministerstwo Zdrowia rekomenduje odnawianie ochrony co 3 do 5 lat poprzez wykonanie szczepienia jednodawkowego. Typowym preparatem przeciwko KZM przeznaczonym dla osób powyżej 16 roku życia jest szczepionka FSME-Immun produkowana przez koncern Pfizer Europe. Jest to tzw. szczepionka inaktywowana, czyli zawierająca uśmiercone wirusy lub ich fragmenty (białka, polisacharydy), które odpowiadają za wywołanie reakcji systemu immunologicznego. 

Warto wiedzieć: Co wybrać dla dzieci na kleszcze? Sprawdzone sposoby

Kto powinien się zaszczepić na kleszczowe zapalenie mózgu? 

Wskazuje się, że czynnikami ryzyka przy KZM jest przede wszystkim częste i długotrwałe przebywanie na terenach rolnych lub leśnych i łąkach, czyli tam, gdzie zwykle można zaobserwować wzmożoną aktywność kleszczy. Na  odkleszczowe zapalenie mózgu cierpią głównie: 

• rolnicy; 

• leśnicy; 

• myśliwi; 

• turyści; 

• młodzież przebywająca na obozach w terenie; 

• żołnierze stacjonujący na obszarze zalesionym. 

Warto pamiętać, że w praktyce szczepienie na odkleszczowe zapalenie mózgu może okazać się jedynym skutecznym działaniem. Nie ma sposobu na to, aby w pełni ochronić się przed ugryzieniem przez kleszcza. Nie da się także wykryć, czy dany kleszcz jest nosicielem wirusa. 

Warto wdrożyć doraźną profilaktykę, która zmniejsza ryzyko kontaktu z czynnikiem ryzyka. Z uwagi na fakt, że wzmożona aktywność kleszczy ma miejsce w okresie od kwietnia do listopada, w tym czasie można ograniczać przebywanie w terenach zalesionych. 

Skuteczne okazuje się też stosowanie preparatów odstraszających owady. Osoby dorosłe mogą stosować środki zawierające popularny DEET (środek neurotoksyczny, który poraża narządy czuciowe kleszcza). Dzieciom oraz osobom cierpiącym na alergie zaleca się naturalne specyfiki oparte o olejki eteryczne, np. goździkowy, z eukaliptusa, lawendowy. 

Po powrocie do domu warto dokładnie obejrzeć wrażliwe miejsca, przede wszystkim pachy, pachwiny, okolice pod kolanami i szyję. Tam skóra jest najcieńsza, co wiąże się ze zwiększonym ryzykiem ugryzienia. 

Warto wiedzieć, że w przeciwieństwie do boreliozy do zakażenia wirusem KZM może dojść już po kilku minutach od ugryzienia, ponieważ wirus znajdujący się w gruczołach ślinowych pajęczaka przenika do organizmu znacznie szybciej niż krętki Borelii. W przypadku kleszczowego zapalenia mózgu nie ma więc znaczenia jak szybko usuniemy pasożyta z ciała. 

Przy usuwaniu kleszcza należy stosować wyłącznie środki mechaniczne (np. pęseta), aby nie dopuścić do kontaktu z zawartością jego przewodu pokarmowego. Wbrew obiegowej opinii nie należy go przypalać ani smarować tłuszczem, ponieważ dojdzie do wydalenia całej zawartości przełyku do organizmu gospodarza.

Przeczytaj również: Jak wyjąć kleszcza?

Odkleszczowe zapalenie mózgu jest chorobą, która wprawdzie zdarza się rzadko, ale jej przebieg potrafi być bardzo nieprzyjemny. W przypadku rozwinięcia się choroby do postaci pełnoobjawowej należy jak najszybciej poddać się hospitalizacji. Aby uniknąć ryzyka, osobom, które na co dzień przebywają w środowisku narażonym na inwazję kleszczy, zaleca się wdrożenie procedury szczepienia. 

Bibliografia