Wszystko o ZUM (zakażeniu układu moczowego) – objawy, przyczyny, leczenie

Spis treści:

1. Czym właściwie jest ZUM?
2. Zapalenie układu moczowego – objawy i przyczyny
3. Zakażenie układu moczowego – diagnostyka
4. ZUM u dzieci
5. Zakażenie układu moczowego u kobiet
6. Zakażenie układu moczowego u mężczyzn
7. ZUM diagnostyka
8. ZUM – leczenie
9. ZUM w ciąży – jak postępować?
10. Profilaktyka nawracających zakażeń układu moczowego
11. Zakażenie układu moczowego (ZUM) – warto wiedzieć

Czym właściwie jest ZUM?

ZUM, czyli zakażenie układu moczowego opisuje stan zapalny wywołany obecnością patologicznych drobnoustrojów, które zasiedlają drogi moczowe na różnych odcinkach, poczynając od nerek, a kończąc na cewce moczowej. Zapalenie układu moczowego jest najczęściej wywoływane przez bakterię E. coli, a zapalenie pęcherza moczowego reprezentuje większość infekcji. Ponadto zakażenie układu moczowego obejmuje takie schorzenia jak odmiedniczkowe zapalenie nerek oraz zapalenie pęcherza moczowego wraz z zapaleniem cewki moczowej. Statystyki wskazują, że nawet 60% kobiet cierpi raz w życiu z powodu ZUM.

Zakażenie układu moczowego u dorosłych występuje głównie u kobiet, co jest spowodowane budową anatomiczną. U pań cewka moczowa jest znacznie krótsza, a bliskie towarzystwo odbytu i wejścia do pochwy sprzyja przemieszczaniu bakterii oraz kolonizacji cewki moczowej, oraz dalszych dróg moczowych.

Kup w aptece: Leki na choroby układu moczowego

ZUM u dzieci to jedna z najczęściej spotykanych infekcji bakteryjnych. Do 3. a nawet 6. miesiąca życia występuje głównie u chłopców, natomiast u starszych niemowląt szala przechyla się w stronę dziewczynek. ZUM u niemowląt zdarza się u 1-2% maluchów, a u noworodków zakażenie diagnozuje się u 1% populacji.  

Rodzaje ZUM (zakażeń układu moczowego)

Zakażenia układu moczowego można sklasyfikować, uwzględniając następujące kryteria:

• Występowanie objawów – objawowe ZUM i bakteriomocz bezobjawowy.
• Lokalizacja zapalenia – zakażenie dolnego odcinka układu moczowego (pęcherza moczowego oraz pęcherza moczowego i cewki moczowej), zakażenie górnego odcinka układu moczowego (ostre odmiedniczkowe zapalenie nerek, OOZN).
• Zaburzenia anatomiczne – niepowikłane ZUM i powikłane ZUM (każde u dorosłych mężczyzn, a także współwystępujące z zaburzeniami budowy układu moczowego).
• Przebieg ZUM oraz konieczność leczenia – niepowikłane zapalenie pęcherza u kobiety, nawracające zapalenie pęcherza moczowego u kobiety (3 i więcej epizodów zapalenia pęcherza moczowego w roku), powikłane ZUM, niepowikłane OOZN i bakteriomocz bezobjawowy.

Warto dodać, że o bakteriomoczu bezobjawowym mówi się, gdy liczba bakterii w moczu jest równa lub przekracza ilość 10⁵ CFU/ml, ale jednocześnie nie pojawiają się objawy ZUM. 

Przeczytaj: Jakie są objawy zapalenia sromu?

Zapalenie układu moczowego – objawy i przyczyny

Zakażenie układu moczowego powstaje na drodze wstępującej, kiedy to bakterie na początku zasiedlają cewkę moczową, a następnie wędrują do górnych partii układu moczowego – pęcherza, moczowodów i na końcu nerek. Zaledwie 2% zakażeń powstaje na drodze krwiopochodnej lub limfatycznej – drobnoustroje migrują poprzez krew bądź limfę.

Najczęstszą bakterią wywołującą ZUM zarówno u kobiet, mężczyzn, jak i dzieci jest Eschericha coli, czyli pałeczka kałowa. Odpowiada za nawet 95% niepowikłanego, a także nawracającego zapalenia pęcherza moczowego oraz niepowikłanego OOZN. U kobiet odbyt znajduje się blisko przedsionka pochwy, a tuż na nim leży ujście cewki moczowej. Bakterie E. coli mogą przemieścić się z odbytu do cewki moczowej. Co więcej, drogi moczowe w obrębie pęcherza moczowego i powyżej pozostają jałowe w fizjologicznych warunkach. Zatem migrująca bakteria dość szybko kolonizuje drogi moczowe, wywołując objawy chorobowe.

U kobiet aktywnych seksualnie zdarza się, że przyczyną ZUM jest gronkowiec – Staphylococcus saprophyticus oraz bakterie przenoszone droga płciową, np. chlamydia, rzeżączka, rzęsistek pochwowy.

ZUM może wynikać również z zakażenia grzybiczego, np. drożdżakami Candida spp. czy kropidlakami Aspergillus spp. 

Przeczytaj: Grzybica pochwy, jakie daje objawy, jak leczyć?

ZUM u dzieci

Dolegliwości związane z ZUM u dzieci można podzielić w zależności od wieku pociechy. Objawy ZUM u niemowląt od 2. do 12. miesiąca życia obejmują:

• gorączkę (temperatura ciała powyżej 38. stopni Celsjusza),
• brak przyrostu masy ciała adekwatnego do wieku malucha, a także zmniejszony apetyt lub całkowita niechęć do jedzenia,
• płaczliwość, wyraźny niepokój, szczególnie podczas oddawania moczu,
• zmiana charakteru oddawanego moczu – koloru, zapachu, przejrzystości,
• wzmożona senność,
• wymioty.

ZUM u dzieci od 2. do 6. roku życia przynosi objawy w postaci:

• gorączki,
• braku apetytu oraz przyrostu masy ciała,
• nudności, wymiotów, a także biegunki,
• objawów dyzurycznych – ból podczas oddawania moczu, częstsze niż zwykle oddawanie moczu, moczenie w czasie snu, a także popuszczanie w ciągu dnia, występowanie naglącego parcia na mocz,
• nadmierna senność,
• płaczliwość, drażliwość,
• zmiana charakteru moczu,
• ból podbrzusza.

Zakażenia układu moczowego u dzieci do 3. roku życia, które przebiegają z gorączką, należy zawsze traktować jak odmiedniczkowe zapalenie nerek. Nie wolno bagatelizować problemu i leczyć samodzielnie w warunkach domowych. Konieczna jest wizyta u lekarza pediatry.

Zakażenia układu moczowego u dzieci powyżej 6. roku życia najczęściej przynoszą dolegliwości takie jak:

• gorączka wraz z nudnościami, wymiotami i często biegunką,
• ból podbrzusza – towarzyszy głównie zapaleniu pęcherza moczowego,
• ból okolicy lędźwiowej – typowy dla odmiedniczkowego zapalenia nerek,
• objawy dyzuryczne takie jak powyżej.
• zmiana koloru, zapachu, przejrzystości moczu.

Zakażenie układu moczowego u kobiet

Zakażenie układu moczowego to głównie kobieca przypadłość. ZUM u pań jest często związanymi z następującymi czynnikami:

• aktywność seksualna,
• zaparcia lub nietrzymanie stolca,
• wcześniejsza lub obecna terapia antybiotykami,
• stosowanie środków antykoncepcyjnych takich jak kapturki dopochwowe i preparaty plemnikobójcze,
• rzadkie oddawanie moczu, które sprzyja rozwojowi i kolonizacji bakterii,
• obecność stanu zapalnego pochwy.

Objawy typowe dla zapalenia układu moczowego u kobiet najczęściej obejmują dyzurię (powyżej opisano symptomy), gorączkę, ogólne rozbicie, zmianę wyglądu moczu, jak i częstotliwości mikcji. Występuje częstomocz, oddawanie moczu w nocy lub rzadsze dolegliwości:

• krwiomocz,
• nietrzymanie moczu – głównie u starszych kobiet, może być związane z wysiłkiem lub niewysiłkowe,
• wyciek z cewki moczowej – najczęściej oznaka zapalenia cewki moczowej,
• cuchnący, wyjątkowo uciążliwy zapach moczu – wskaźnik niebakteryjnego zapalenia pęcherza moczowego, np. wirusowego. 

Zapalenie układu moczowego u mężczyzn

Zapalenie układu moczowego u mężczyzn jest rzadką chorobą w wieku poniżej 50. roku życia. Niestety powyżej wieku 50 lat częstość zachorowań wzrasta. Co więcej, u panów każdą taką infekcję rozpoznaje się jako powikłane ZUM. Męski układ moczowy wykształcił szereg mechanizmów obronnych przed rozwojem zapalenia układu moczowego. Z tego względu z definicji męskie ZUM uznaje się za powikłane, gdyż najczęściej wiąże się nieprawidłowościami anatomicznymi, wymagającymi interwencji chirurgicznej.

Przyczyny ZUM dorosłych mężczyzn obejmują zapalenie gruczołu krokowego, najądrzy i jąder, odmiedniczkowe zapalenie nerek, zapalenie pęcherza moczowego oraz cewki moczowej, a także obecność cewnika moczowego.

Zapalenie układu moczowego u mężczyzn jest związane z objawami dyzurycznymi:

• zaburzenia oddawania moczu – brak ciągłego strumienia, oddawanie moczu kroplami,
• stranguria – ból, mrowienie, pieczenie wewnątrz penisa (cewki moczowej) w trakcie oddawania moczu,
• częste oddawanie moczu i uczucie niepełnego opróżnienia pęcherza,
• ciągłe poczucie parcia na mocz,
• popuszczanie moczu,
• bolesne i naglące parcie na mocz.

Zakażenie układu moczowego – diagnostyka

Podstawą rozpoznawania ZUM jest szczegółowy wywiad lekarski, kiedy lekarz uzyskuje informacje odnośnie do objawów, jak i czasu ich trwania. W niepowikłanym ZUM u kobiet nie ma konieczności wykonywania żadnych, dodatkowych badań.

W innych przypadkach podstawowym badaniem służącym diagnostyce zakażenia układu moczowego jest badanie moczu. Badanie ogólne moczu pozwala na wykrycie obecności bakterii, jak i zwiększonej liczby białych krwinek, co bezpośrednio świadczy o trwającej infekcji dróg moczowych. Ponadto w zapaleniu pęcherza moczowego niekiedy rozpoznaje się obecność krwi w moczu. A ostre odmiedniczkowe zapalenie nerek powoduje zwiększony udział białka w moczu (białkomocz), obecność krwiomoczu\krwinkomoczu i wałeczków leukocytarnych.

Co więcej, szybką metodą wykrycia E. coli są testy paskowe, natomiast nie mogą być stosowane zamiennie z posiewem moczu. Posiew moczu nie jest wymagany w przypadku niepowikłanego zapalenia dróg moczowych. Czym jest powikłany ZUM? Powikłany ZUM stwierdza się, gdy występuje:

• u mężczyzn,
• atypowy drobnoustrój, często odporny na antybiotyki,
• u osób z zaburzeniami anatomicznymi — obecność kamicy nerkowej, utrudnionego odpływu moczu (np. refluks pęcherzowo-moczowodowy), cewnika w drogach moczowych, ciąży, połogu, stanu immunosupresji, chorób nerek, przeszczepionej nerki, przebycie zabiegów przezcewkowych i starszy wiek. 

Posiew krwi wykonuje się u pacjentów hospitalizowanych z powodu OOZN, powikłanego ZUM oraz w przypadku podejrzenia sepsy pochodzącej z układu moczowego. 

Wielu pacjentów nalega na wykonanie badań obrazowych (np. USG, RTG, tomografii komputerowej) w przypadku stwierdzenia zakażenia układu moczowego. Takie badania są zbędne w większości przypadków. Zleca się je wyłącznie w podejrzeniu anomalii anatomicznych, które odpowiadają za powikłane ZUM.

ZUM – leczenie

Leczenie zakażenia układu moczowego wdraża się wyłącznie w przypadku wystąpienia wyżej opisanych objawów klinicznych. Z kolei bezobjawowy bakteriomocz rzadko wymaga leczenia antybiotykami. Wyjątek stanowią kobiety ciężarne, u których każda postać ZUM wymaga antybiotykoterapii.

Leki na zapalenie układu moczowo-płciowego w przypadku niepowikłanego, jak i nawracającego zapalenia pęcherzy moczowego obejmują:

• furazydynę – 7-10 dni leczenia, najczęściej wybierany preparat, który posiada wysoką skuteczność kliniczną i mikrobiologiczną zwalczania patogenów oraz objawów ZUM,
• kotrimoksazol – 3 dni leczenia,
• trimetorpim – 3-5 dni leczenia,
• fosfomycynę – dawka jednorazowa.

Z kolei niepowikłane odmiedniczkowe zapalenie nerek, jak i powikłane ZUM można leczyć doustnie (np. cyprofloksacyna, lewofloksacyna) lub dożylnie (np. cyprofloksacna, gentamycyna). 

Warto wiedzieć: Czy torbiel na nerce jest groźna?

ZUM w ciąży – jak postępować?

Najbardziej charakterystyczną postacią ZUM w ciąży jest ostre odmiedniczkowe zapalenie nerek, szczególnie w II i III trymestrze. Bardzo często (z taką samą częstotliwością jak u nieciężarnych) rozwija się zapalenie pęcherza moczowego. Z czego wynikają opisane problemy?  Przede wszystkim okres ciąży wiąże się z określonymi fizjologicznymi zmianami, jakie sprzyjają zakażeniom układu moczowego:

• powiększająca się macica naciska na pęcherz moczowy oraz moczowody, przez co dochodzi do utrudnionego odpływu moczu, a to stwarza dobre warunki do rozwoju patologicznych bakterii,
• dochodzi do poszerzenia anatomicznych struktur nerki u około 90% przyszłych matek – miedniczek i kielichów,
• zmiany hormonalne zmniejszają napięcie mięśni gładkich moczowodów, upośledzając odpływ moczu, 
• u niektórych kobiet dochodzi do zwiększenia obecności glukozy w moczu, a cukier to idealny pokarm drobnoustrojów chorobotwórczych.

W przypadku wykrycia bakteriomoczu bezobjawowego lub potwierdzenia ostrego zapalenia pęcherza moczowego stosuje się 1 z wybranych leków walczących z zakażeniem bakteryjnym – np. amoksycylina, cefaleksyna (nie wolno przyjmować w I trymestrze), nitrofurantoina.

Każde ostre odmiedniczkowe zapalenie nerek w ciąży wymaga hospitalizacji chorej, a leczenie średnio trwa 7-14 dni. Wówczas rekomenduje się antybiotyki doustne (np. cefpodoksym) lub dożylne (np. ceftriakson z/bez amoksycyliną).

Profilaktyka nawracających zakażeń układu moczowego

Zapobieganie nawracającym zakażeniom układu moczowego obejmuje półroczną farmakoterapię. Najczęściej jednak lekarze zalecają proste działania zachowawcze:

• oddawanie moczu każdorazowo przed i po stosunku płciowym,
• picie przynajmniej 2 l wody, by utrzymać właściwą diurezę,
• częste oddawanie moczu i nieprzetrzymywanie moczu,
• niestosowanie środków plemnikobójczych i kapturków dopochwowych,
• właściwa higiena miejsc intymnych,
• zwalczanie zaparć i innych problemów z oddawaniem stolca.

Jeśli zachowawcze metody nie przynoszą poprawy lub u pacjentów występują więcej niż 3 epizody ZUM w ciągu roku, konieczne jest wdrożenie profilaktyki farmakologicznej:

• ciągła przez około 3-6 miesięcy – np. kotrimoksazol, nitrofurantoina,
• doraźna, bezpośrednio po stosunku seksualnym,
• natychmiastowe leczenie po wystąpieniu objawów ZUM,
• immunoprofilaktyka – wyciąg z E. coli, czyli doustny liofilizat OM-89

Zakażenie układu moczowego (ZUM) – warto wiedzieć

Czy zakażenie układu moczowego jest zaraźliwe? ZUM nie jest zaraźliwy, natomiast w trakcie stosunku płciowego może dojść do zakażenia partnera jedną z bakterii powodujących zapalenie układu moczowo-płciowego, np. rzeżączką.

Czy można mieć bezobjawowe zakażenie układu moczowego? Bezobjawowe zakażenie układu moczowego to tzw. bakteriomocz bezobjawowy. Wówczas posiew moczu ujawnia liczbę bakterii równą lub większą 10⁵ CFU/ml. Leczenie zwykle nie jest konieczne i rozważa się je jedynie w określonych, indywidualnych przypadkach. Natomiast bakteriomocz bezobjawowy zawsze wymaga wdrożenia odpowiedniej terapii u kobiet w ciąży, by nie doszło do rozwoju ostrego odmiedniczkowego zapalenia nerek (OOZN).

Powikłane ZUM – jakie problemy mogą wystąpić? Zlekceważenie objawów ZUM lub zaniedbanie zaleconego leczenia może prowadzić do powikłań ZUM w postaci:

• urosepsy,
• ostrego zapalenia gruczołu krokowego (prostaty) lub najądrzy u mężczyzn,
• rozwoju ropni nerki,
• niewydolności nerek,
• powikłanego odmiedniczkowego zapalenie nerek – przewlekłe, żółtakoziarniniakowe lub zgorzelinowe,
• martwica brodawek nerkowych.

Bibliografia